Z Małopolska w II Wojnie Światowej
ŻYŁKA-ŻEBRACKI Zygmunt „Czarny”, „Żelan”, „Żeliwa” (1907-1997),
oficer Wojska Polskiego.
Urodzony 22 kwietnia 1907 r. w
Jaćmierzu, w pow. sanockim.
Syn Piotra i Józefy z d. Ząbkiewicz. Miał
brata Jana (żołnierza Armii Krajowej, zamordowanego 30
marca 1945 r. w KL Buchenwald). Był harcerzem sanockiego hufca Związku Harcerstwa Polskiego. W 1929 r.
zdał maturę w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii w Sanoku. Po
odbyciu służby wojskowej został skierowany do Szkoły Podchorążych Rezerwy, a następnie do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowie-Komorowie. W
1933 r. mianowano go podporucznikiem i przydzielono do 15. pułku piechoty „Wilków”. Był instruktorem Szkoły Podoficerskiej, a następnie wykładowcą na Dywizyjnym Kursie
Podchorążych Rezerwy
Piechoty przy 28. Dywizji Piechoty w Dęblinie. W latach 1935-1936 przeszedł kursy inżynieryjno-saperski z zakresu broni
chemicznej w Centrum Wyszkolenia Chemicznego w Warszawie i Centrum Wyszkolenia
Inżynierii w Modlinie. W
1936 r. został awansowany na
stopień porucznika broni
chemicznej. Wiosną 1939 r.
zorganizował w
pułku sekcję szermierczą. We wrześniu 1939 r. dowodził plutonem pionierów 15. pułku piechoty „Wilków”. 7 września 1939 r. pod Pabianicami jego pluton
został rozbity. On sam
przedostał się do Modlina, a po kapitulacji twierdzy,
w cywilnym ubraniu, do Warszawy. W listopadzie 1939 r. został zaprzysiężony przez majora Stefana Drewnowskiego
do Służby Zwycięstwu Polski. Jako oficer inspekcyjny
Komendy Głównej
Służby Zwycięstwu Polski został wysłany na Lubelszczyznę. Z rozkazu majora Józefa Spychalskiego
objął stanowisko komendanta
Obwodu Garwolin Związku
Walki Zbrojnej. Wcielił do
Związku Walki Zbrojnej
siedem drobnych organizacji konspiracyjnych działających na tym terenie.
Zorganizował
oddział dywersyjny
Związku Odwetu
Związku Walki Zbrojnej. Od
1940 r. pracował w
Zarządzie Drogowym i
Zarządzie dróg Wodnych w
Puławach. W sierpniu 1942 r.
został awansowany na
stopień kapitana i
przeniesiony na stanowisko komendanta Obwodu Puławy Armii Krajowej. W marcu 1944 r.
doprowadził do scalenia na
swoim terenie Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. 3 maja 1944 r. został awansowany na stopień majora. W czasie „Burzy” dowodził zgrupowaniem 15. pułku piechoty Armii Krajowej „Wilków”. W listopadzie 1945 r. objął stanowisko Inspektora Rejonowego
Armii Krajowej w Puławach. W
1945 r. awansowano go na stopień podpułkownika.
Po wkroczeniu Sowietów pozostał w konspiracji. 21 marca 1945 r., w czasie odprawy inspektorów na
warszawskiej Pradze, został
aresztowany przez NKWD. Przewieziono go do aresztu NKWD przy ul. Chopina 18 w
Lublinie. W czasie śledztwa
był torturowany. W lipcu
1945 r. przeniesiono go do więzienia na Zamku. 16 marca 1946 r., bez rozprawy sądowej, na mocy amnestii zwolniono go z
więzienia. Wszedł w skład Komendy Okręgu Lublin Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. W listopadzie 1946 r.
został ponownie aresztowany.
Ponownie przeszedł
śledztwo prowadzone przy
użyciu tortur. 17 czerwca
1947 r., w związku z
prowadzonymi przez Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego
rozmowami w sprawie ujawnienia oddziału majora Hieronima Dekutowskiego „Zapora”, zwolniono go na mocy amnestii, bez
rozprawy sądowej.
Zamieszkał w Warszawie.
Działał w konspiracyjnej organizacji
„Dzwon”. We wrześniu 1952 r. został aresztowany po raz trzeci i skazany na
12 lat więzienia,
konfiskatę majątku oraz pozbawienie praw obywatelskich
i honorowych. Z więzienia we
Wronkach zwolniono go warunkowo 14 listopada 1956 r. na mocy amnestii, a
następnie w 1957 r.
zrehabilitowano. Na kursach organizowanych przez Naczelną Organizację Techniczną uzyskał tytuł inżyniera budownictwa. Pracował kolejno w Państwowym Przedsiębiorstwie Traktorów i Maszyn,
Zakładach
Przemysłu Drzewnego, w
Zjednoczeniu Budownictwa Miejskiego. 27 lipca 1970 r. po raz kolejny
został aresztowany pod
zarzutem przynależności do
nielegalnej organizacji „Ruch” i
osadzony w areszcie śledczym
w Warszawie. Skonfiskowano mu przygotowywane opracowanie o dziejach 15.
pułku piechoty Armii
Krajowej „Wilków”. 14
maja 1971 r. zwolniono go z aresztu. Pracował w Przedsiębiorstwie Robót Kolejowych w Warszawie.
Mieszkał przy ul.
Wieniawskiego na Żoliborzu.
30 kwietnia 1974 r. przeszedł na emeryturę.
Opracował
monografię 15.
pułku piechoty „Wilków”. Zebrał wiele dokumentów do historii Armii
Krajowej w sanockiem. Inicjował budowę
pomników i tablic upamiętniających
działalność Armii Krajowej oraz
organizował środowisko byłych żołnierzy 15. pułku
piechoty Armii Krajowej.
Zmarł 7 lipca 1997 r., został pochowany na sanockim cmentarzu.
Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari IV (we
wrześniu 1944 r.) i V (we
wrześniu 1939 r.) klasy,
czterokrotnie Krzyżem
Walecznych, Krzyżem
Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1994).
Był żonaty z Marią
Aleksandrą Hrycaj
(żołnierzem Armii Krajowej „Azalia Potyńska”, nauczycielką w tajnym nauczaniu).
Zespół akt
Gimnazjum Męskiego im.
Królowej Zofii w Sanoku z lat 1880-1939; dokumenty w zbiorach rodzinnych;
Biuletyn Informacyjny ZŻAK
Oddział Lublin, 1994 nr 6,
1995 nr 2; Caban Ireneusz, Ludzie lubelskiego
okręgu AK; Caban Ireneusz, Oddziały partyzanckie AK 15 pp „Wilków”; Caban Ireneusz, Mańkowski Z., Związek Walki
Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939-1944. Zarys monograficzny. Dokumenty; Gnat-Wieteska Z., 15 pułk piechoty „Wilków”, Pruszków 1996, s. 16, 26, 38, 41;
Sudoł A., Polska Ojczyzna moja, Sanok 1999, s.
284-291; Zając Edward,
Płk. Zygmunt Żyłka-Żebracki,
ps. „Żeliwa”. Życie wypełnione walką, „Gazeta Bieszczadzka” 1999 nr 23, 24; Zając Edward, Płk. Zygmunt
Żyłka-Żebracki, ps. „Żeliwa”, „Tygodnik Sanocki” z 11 lutego 2000 r.; relacja K.
Żebrackiej-Cieślak;