Z Małopolska w II Wojnie Światowej

CHRUŚCIEL Antoni.           
Urodzony 16 czerwca 1895 r. w Gniewczynie Łańcuckiej koło Przeworska. Syn Andrzeja (rolnika i wójta gminy Gniewczyna) i Katarzyny Słysz. Mając 14 lat w 1909 r. wstąpił do tajnej drużyny skautowej w Jarosławiu. Działał w ruchu „zarzewiackim”. W 1914 r. zakończył naukę w jarosławskim Gimnazjum zdając z wyróżnieniem maturę. W sierpniu 1914 r. razem z całą jarosławską drużyną skautową im. Dyonizego Czachowskiego wstąpił do Legionu Wschodniego. Pod koniec września 1914 r., po odmowie złożenia przysięgi i rozwiązaniu Legionu Wschodniego, został wcielony do armii austriackiej. Ukończył szkołę podoficerską, a w 1915 r. szkołę oficerów rezerwy. Od maja 1915 do 1918 r., był dowódcą plutonu, instruktorem w szkole podoficerskiej, a następnie dowódcą kompanii w 90. pułku piechoty, w którym większość żołnierzy stanowili Polacy. W listopadzie 1918 r. wrócił w stopniu porucznika do Jarosławia. Dzięki niemu pułk powrócił do Polski w pełnym uzbrojeniu. Od grudnia 1918 r. w Wojsku Polskim był dowódcą 5. kompanii 14. pułku piechoty we Włocławku, utworzonego z dawnego austriackiego 90. pułku piechoty. W czerwcu 1919 r. został awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 r. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920 w szeregach 14. pułku piechoty. Od grudnia 1921 do października 1922 r. był dowódcą I batalionu 14. pułku piechoty. W październiku 1922 r. przeniesiono go do 42. pułku piechoty w Białymstoku na stanowisko dowódcy 3 kompanii. Od września 1923 r. dowodził 6. kompanią tego pułku. Jednocześnie ze służbą wojskową od 1920 r. studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie w 1923 r. uzyskał absolutorium. Od października 1923 do maja 1927 r. był dowódcą kompanii w Korpusie Kadetów nr 1 we Lwowie. 1 lipca 1925 r. został awansowany na stopień majora. W maju 1927 r. przeniesiono go do 6. pułku strzelców podhalańskich w Samborze na stanowisko dowódcy II batalionu. W 1929 r. został skierowany na studia do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, które ukończył w 1931 r. Od września 1931 do października 1934 r. był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, gdzie równocześnie od kwietnia 1932 r. był kierownikiem kursu. 1 stycznia 1932 r. został awansowany na stopień podpułkownika. Od października 1934 do grudnia 1936 r. był wykładowcą taktyki w Wyższej Szkole Wojennej. Od stycznia 1937 do lutego 1938 r. był zastępcą dowódcy 40. pułku piechoty we Lwowie. Od marca 1938 do 28 września 1939 r. dowodził 82. pułkiem piechoty Strzelców Syberyjskich im. Tadeusza Kościuszki stacjonującym w Brześciu nad Bugiem. W latach 1935-1937 był członkiem komitetu redakcyjnego „Przeglądu Piechoty”. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. walczył jako dowódca 82. pp. Strzelców Syberyjskich 30. Dywizji Piechoty wchodzącej w skład Armii „Łódź”. Uczestniczył w obronie Twierdzy Modlin. Po kapitulacji Modlina osadzono go w obozie jenieckim w Działdowie, z którego pod koniec października 1939 r., zgodnie z warunkami umowy kapitulacyjnej, został zwolniony. W czasie okupacji mieszkał w Warszawie m. in. przy ulicach Grochowskiej, Spacerowej, Belwederskiej, Polnej i Grzybowskiej. Ukrywał się pod przybranymi nazwiskami Kaliński, Rzeczyca, Andrzej Smalawski. Od kwietnia 1940 r. działał w szeregach Związku Walki Zbrojnej Okręgu Warszawskiego. Używał pseudonimów: „Adam”, „Cięciwa”, „Dozorca”, „Konar”, („Kanar” ?), „Madej”, „Monter”, „Nurt”, „Ryż”, „Sokół”, „X”, z których najbardziej popularnym był pseudonim „Monter”. Od czerwca do października 1940 r. był szefem III Wydziału Komendy Okręgu Związku Walki Zbrojnej Warszawa Miasto, a od października 1940 do maja 1941 r. szefem sztabu i zastępcą komendanta Okręgu Warszawa-Miasto. W maju 1941 r. został mianowany komendantem Okręgu Związku Walki Zbrojnej Warszawa-Miasto i na tym stanowisku pozostawał aż do wybuchu Powstania Warszawskiego 1 sierpnia 1944 r. W sierpniu 1942 r. awansowano go na stopień pułkownika dyplomowanego. Pod koniec 1942 r., na polecenie Stefana Roweckiego „Grot” nawiązał stałe kontakty z żydowską podziemną organizacją bojową na terenie warszawskiego getta i prowadził rozmowy w sprawie pomocy dla getta ze strony Armii Krajowej. Na jego też rozkaz oddziały Armii Krajowej w czasie powstania w getcie dokonały szeregu uderzeń mających na celu odwrócenia uwagi Niemców i stworzenie możliwości ucieczki Żydom z getta oraz przegrupowania ich sił powstańczych. 31 lipca 1944 r., na popołudniowej odprawie, otrzymał od dowódcy AK gen. Tadeusza Komorowskiego „Bór” rozkaz rozpoczęcia Powstania w Warszawie w dniu 1 sierpnia 1944 r. o godz. 17. Dowodził całością sił Powstania Warszawskiego. 14 września 1944 r. został mianowany na stopień generała brygady. Od 20 września 1944 r. dowodził utworzonym Warszawskim Korpusem Armii Krajowej. 23 września 1944 r. w „Biuletynie Informacyjnym” nr 91 ujawnił swoje nazwisko i podał krótki życiorys. Po kapitulacji powstania przebywał w obozie jenieckim Langwasser koło Norymbergi, a od lutego 1945 r. w obozie Colditz koło Lipska, skąd w maju 1945 r. uwolniły go wojska amerykańskie. Po uwolnieniu z niewoli niemieckiej przebywał w Wielkiej Brytanii. Od lipca do września 1945 r. był zastępcą Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych do Spraw Wojska (Ogólnych), a następnie szefem Głównej Komisji Likwidacyjnej Polskich Sił Zbrojnych i w końcu Inspektorem Komisji Likwidacyjnej. Decyzją Rady Ministrów „ludowej” Polski z 26 września 1946 r. został pozbawiony obywatelstwa polskiego. Od marca 1947 r. był członkiem Rady Naczelnej Koła Armii Krajowej. Po demobilizacji polskich jednostek w 1948 r. pozostał w Londynie. W połowie 1950 r. przeprowadził z nim rozmowę kierownik Delegatury Zagranicznej Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Józef Maciołek, który zaproponował mu funkcję delegata Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość na Stany Zjednoczone. Zaakceptował tę propozycję, działał w Delegaturze Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość w Londynie pod pseudonimem „Jantar”. W początkach 1951 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Po dwóch miesiącach wrócił do Londynu na rozmowy z J. Maciołkiem, polskimi politykami i sztabem. Po rozmowach powrócił do USA, gdzie tym razem przebywał przez około sześciu miesięcy. Na terenie USA utrzymywał ścisły kontakt z Pawłem Sapiehą i z Komitetem „Wolnej Europy”. Od 1952 r. pozostał w Londynie i nie piastował już żadnych funkcji w Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość. W połowie 1952 r. opracował dla Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość plan „X” podobny do planu „Wulkan”. Od 1956 r. zamieszkał w USA w Waszyngtonie. Pracował jako tłumacz w biurze adwokackim.  
Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie, został pochowany na cmentarzu Doylestown w stanie Pensylwania.   
Rada Państwa Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej 23 listopada 1971 r. uchyliła decyzję o pozbawieniu go obywatelstwa. W 1989 r. jego imieniem nazwano szkołę w rodzinnej Gniewczynie Łańcuckiej.     
Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari III klasy (nr 9 w 1948), IV kl. (nr 53 - 18 sierpnia 1944), V kl. (nr 2371 w 1921), czterokrotnie Krzyżem Walecznych (1922 i 28 września 1944), Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Armii Krajowej.       
CAW: akta osobowe nr 1314, 6144, 7170; Protokół przesłuchania Adama Boryczki przez oficera śledczego MBP por. Mariana Zebrowskiego z dnia 27 VI 1954 r., t. I, s. 217, 218. Kserokopia w zbiorach A. Zagórskiego; Wykaz zatrudnionych w Delegaturze i kandydatów. Dokumenty Delegatury WiN Paryż, Zespół Jerzego Ursyn-Niemcewicza, Kserokopia w zbiorach A. Zagórskiego; Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975, s. 104; Kirchmayer Jerzy, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959, s. 107, 110-112, 115, 117, 120, 127-130, 132, 135, 168, 207, 210, 235, 275, 319, 342, 377, 401, 418, 453, 462; Kozioł L., Odpowiedzi redakcji, „WTK” nr 1(538), 5 I 1964, s. 7; Kryska-Karski Tadeusz, Żurakowski Stanisław, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 83; Kunert Andrzej Krzysztof, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, Warszawa 1987, s. 53-55; Kunert Andrzej Krzysztof, W majestacie „prawa” PRL, „Tygodnik Solidarność”, nr 31(463), 1 VIII 1997, s. 12; Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 1, Warszawa 1967, s. 251; Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987, s. 135; Mierzwiński Zbigniew, Generałowie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1990, s. 59-64; Ney-Krwawicz Marek, Komenda Główna Armii Krajowej 1939-1945, Warszawa 1990, s. 262, 313, 317, 323, 339, 342, 343, 484, fot. 254; Wielka Encyklopedia Powszechna, t. 2, Warszawa 1963, s. 509; Wyszli stąd, „Solidarność Rzeszowska", Lipiec 1989, s. 10; Zagórski Andrzej, Chruściel Antoni, „Zeszyty Historyczne WiN-u” nr 11, wrzesień 1998, s. 271-275, fot.