Frank Hans

Z Małopolska w II Wojnie Światowej

FRANK Hans. 
Urodzony 23 maja 1900 r. w Karlsruhe[1]. W czerwcu 1918 r. powołano go do wojska[2]. Na front nie dotarł[3]. Od najmłodszych lat był zaangażowany w niemiecki ruch narodowosocjalistyczny. W 1919 r. wstąpił do Niemieckiej Partii Robotniczej[4]. Należał do SA[5]. Studiował prawo i ekonomię[6]. W puczu 1923 r. brał udział jako kawalerzysta SA[7]. Uciekł za granicę[8]. Po umorzeniu śledztwa wrócił do Niemiec[9]. W 1924 r. uzyskał tytuł doktora na uniwersytecie w Kilonii[10]. Był adwokatem NSDAP[11]. W 1926 r. wstąpił na krótko do NSDAP[12]. Ponownie wystąpił do NSDAP w 1927 r[13]. Od 1927 r. był adwokatem w Monachium[14]. Pracował na stanowisku asystenta na politechnice monachijskiej[15]. W 1928 r. założył Związek Prawników[16]. W 1929 r. został kierownikiem biura prasowego NSDAP (Reichsleitung) [17]. W 1930 r. wybrano go do Reichstagu z listy NSDAP[18]. Kierował całością spraw prawniczych NSDAP oraz III Rzeszy. W 1932 r. bronił przed sądem na Śląsku Opolskim sześciu SA-manów, którzy zamordowali Polaka-komunistę Piecucha[19]. Od 1933 r. był posłem do Reischstagu[20]. W 1933 r. został ministrem sprawiedliwości Bawarii i komisarzem Rzeszy do ujednolicenia wymiaru sprawiedliwości[21]. W 1933 r. uznano go w Austrii za persona non grata[22]. W czerwcu 1933 r. utworzył Niemiecki Front Prawa (Deutsche Rechtsfront) i Akademię Prawa[23]. W grudniu 1933 r. otrzymał tytuł Reichsjuristenführer[24]. Od 1934 r. był ministrem bez teki[25], a później ministrem sprawiedliwości Rzeszy. W sierpniu 1934 r. został prezesem Akademii Prawa Niemieckiego[26]. W lutym 1936 r. odwiedził Polskę[27]. Przemianował Związek Prawników na Związek Rzeczników Prawa[28]. Został Reichsrechtsführerem - przywódcą prawa Rzeszy[29]. W stopniu porucznika rezerwy służył w 9. pułku piechoty w Poczdamie[30]. Część autorów błędnie uważa, że 8 września 1939 r. nakazał oznakowanie własności żydowskiej Gwiazdą Dawida[31] (zarządzenie to wydał dowódca I Einsatzgruppe Sipo und SD SS-Brigadeführer Bruno Streckenbach). 15 września 1939 r. powołano go na stanowisko szefa administracji cywilnej obszarów polskich przy Naczelnym Dowódcy Armii[32]. Urzędował w Poznaniu[33]. 3 października 1939 r. wydał w Poznaniu wytyczne gospodarczo-politycznego ograbienia Polski[34]. Przeniósł się do Łodzi[35]. 5 października 1939 r. wydał zarządzenie o konfiskacie surowców leśnych, materiałów włókienniczych, kauczuku, surowców i wyrobów przemysłu chemicznego, olejów, tłuszczów, metali szlachetnych, drogich kamieni, tytoniu i szeregu innych deficytowych dóbr. 10 października 1939 r. wydał zarządzenie zakazujące pod karą śmierci słuchania obcych stacji radiowych. 12 października 1939 r. został mianowany Generalnym Gubernatorem zajętych obszarów polskich[36]. Podporządkowano go bezpośrednio Adolfowi Hitlerowi[37]. 24 października 1939 r. wydał zarządzenie zakazujące wszelkich publikacji, w tym wydawania i sprzedawania książek. 25 października 1939 r. około 8,00 otrzymał telefoniczne potwierdzenie nominacji przez Adolfa Hitlera na stanowisko gubernatora generalnego. Niezwłocznie objął urząd[38]. Około 9,00 mianował pierwszego urzędnika w Generalnym Gubernatorstwie – swojego szefa kuchni. Godzinę później Ludwig Fischer otrzymał nominację na stanowiska gubernatora dystryktu warszawskiego. Natychmiast wydał rozporządzenie wprowadzające obowiązek pracy dla Polaków od 18 - 60 roku życia[39] 26 października 1939 r. wydał pierwsze rozporządzenie O odbudowie administracji okupowanych polskich obszarów regulujące kwestie administracyjne. Ukazało się obwieszczenie powierzające utrzymanie bezpieczeństwa i porządku wyższemu dowódcy SS i policji SS-Obergruppenführerowi Wilhelmowi Friedrichowi Krügerowi. Ustanowił odrębne sądy niemieckie i polskie. Wprowadził obowiązek posiadania przez Polaków Kenkart (kart rozpoznawczych). Rozporządzeniem z 26 października 1939 r. wprowadził przymus pracy dla Żydów od 12 do 60 roku życia[40]. Zakazał im uboju rytualnego. Wprowadził obowiązek posiadania zezwolenia na wydawanie utworów drukiem. 31 października 1939 r. na konferencji w Łodzi postanowił zlikwidować kulturę polską i nakazał karanie śmiercią za wszelką działalność antyniemiecką[41]. Wydał zarządzenie zezwalające na otwarcie szkół powszechnych i zawodowych. Wydał zarządzenie zezwalające na kontynuowanie działalności wydawniczej, zakładanie i tworzenie wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw wydawniczych jedynie po uzyskaniu zgody władz okupacyjnych. Formalnie powołał na stanowisko szefa dystryktu krakowskiego dr Otto Wächtera. 4 listopada 1939 r. informował Adolfa Hitlera o wyborze Krakowa na stolicę Generalnego Gubernatorstwa[42]. 7 listopada 1939 r. odbył uroczysty wjazd czarnym Mercedesem na Wawel[43]. tego samego dnia był wizytowany na Wawelu przez działaczy Goralenvolku[44]. Również tego dnia wg niepotwierdzonych danych osobiście i skutecznie interweniował w sprawie zwolnenia z aresztu profesora Fryderyka Zolla.  10 listopada 1939 r. nakazał rozstrzelanie po jednym mężczyźnie z każdego domu na którym będzie wisieć plakat z okazji rocznicy niepodległości Polski[45]. Rewizytował działaczy Goralenvolku 12 listopada 1939 r. w Zakopanem[46]. 15 listopada 1939 r. polecił Friedrichowi Wilhelmowi Krügerowi zorganizowanie transportów wysiedlonych z terenów włączonych do Rzeszy[47]. 15 listopada 1939 r. wydał rozporządzenie o konfiskacie majątku Państwa Polskiego w Generalnym Gubernatorstwie i przekazaniu go na własność tego tworu[48]. 23 listopada 1939 r. wydał zarządzenie znoszące przywileje podatkowe dla instytucji żydowskich[49] i wprowadzające obowiązek noszenia przez Żydów Gwiazdy Dawida[50]. Nakazał w 1939 r. zamknięcie bożnic i domów modlitwy oraz zabronił uboju rytualnego[51]. 14 grudnia 1939 r. wydał rozporządzenie rozszerzające obowiązek pracy na nieletnich Polaków, od 14 roku życia[52]. 4 grudnia 1939 r. został mianowany przez Hermana Göringa pełnomocnikiem generalnym w Generalnym Gubernatorstwie ds. obrony Rzeszy w Generalnym Gubernatorstwie[53]. 15 grudnia 1939 r. powołał do życia Urząd Powierniczy Generalnego Gubernatorstwa[54]. 16 grudnia 1939 r. wydał dekret o konfiskacie dzieł sztuki na rzecz Generalnego Gubernatorstwa[55]. Planował połączenie wszystkich zakładów przemysłowych w Generalnym Gubernatorstwie (poza sektorem zbrojeniowym) w jedną spółkę akcyjną[56]. Zatrudniał na Wawelu żydowskich rzemieślników, których aresztowano później bez jego wiedzy[57]. 24 stycznia 1940 r. nakazał Żydom zgłaszanie swojego majątku i wierzytelności[58]. 26 stycznia 1940 r. zakazał Żydom korzystania z kolei w Generalnym Gubernatorstwie[59]. 30 stycznia 1940 r. Adolf Hitler przekazał mu prawo łaski wobec skazanych na obszarach polskich[60]. 1 lutego 1940 r. mianowano go sekretarzem stanu Rzeszy[61]. 4 marca 1940 r. sprzeciwił się wydaniu nowego rozporządzenia dotyczącego przymusowej rekrutacji robotników do Rzeszy[62]. 8 marca 1940 r. rozkazał „unieszkodliwić” kilkuset członków polskich tajnych organizacji niepodległościowych[63]. 16 marca 1940 r. zezwolił na stosowanie przymusu dla zabezpieczenia robotników do pracy w Rzeszy[64]. 12 kwietnia 1940 r. oznajmił kierownikom Wydziałów Urzędu Generalnego Gubernatora decyzję wysiedlenia Żydów z Krakowa[65]. 20 kwietnia 1940 r. utworzył w Collegium Maius Instytut Pracy Niemieckiej na Wschodzie[66]. Nalegał na Friedricha Wilhelma Krügera by zwolniono z obozów koncentracyjnych profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej[67]. 6 maja 1940 r. objął kierownictwo NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie[68] i nakazał utworzenie nowej formacji policyjnej, Sonderdienstu podległego administracji[69]. 16 maja 1940 r. zlecił dowódcy policji i służby bezpieczeństwa SS-Brigadeführerowi Bruno Streckenbachowi przygotowanie Akcji „AB”[70]. 30 maja 1940 r. na naradzie z szefami policji pochwalił ich za przebieg Akcji „AB” i przypomniał o konieczności likwidacji potencjalnych przywódców ruchu oporu[71]. Uzyskał od Hermana Göringa uchylenie rozporządzenia o sekwestrze polskiego majątku państwowego i od Heinricha Himmlera o sekwestrze polskich skarbów sztuki na rzecz SS[72]. 18 czerwca 1940 r. zezwolił na uruchomienie szkół zawodowych oraz rzemiosła artystycznego[73]. Zmienił dekretem 30 lipca 1940 r. nazwę „Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych ziem polskich” na samo Generalne Gubernatorstwo[74]. 31 lipca 1940 r. zlikwidował osobny urząd do wykonywania planu 4-letniego w Generalnym Gubernatorstwie[75]. 15 sierpnia 1940 r. założył struktury organizacyjne NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie[76]. 1 września 1940 r. uroczyście przejmował posiadłość w Krzeszowicach w towarzystwie zaproszonych z tej okazji Hermana Göringa i Josepha Goebbelsa[77]. Rozporządzeniem z 13 września 1940 r. przygotował podstawę prawną do zakładania gett[78]. Rozporządzeniem z 29 października 1940 r. powołał kuratora do przeprowadzenia likwidacji agend byłych wyższych szkół w Generalnym Gubernatorstwie[79]. 1 listopada 1940 r. zarządził ustanowienie kuratorów szkół wyższych w Generalnym Gubernatorstwie[80]. Zabronił w lutym 1941 r. przyjmowania nowych alumnów do seminariów[81]. 16 kwietnia 1941 r. nakazał zrównanie Kopców Piłsudskiego i Kościuszki w Krakowie[82]. Przyjmował 18 sierpnia 1941 r. Ernsta Friedricha Christophera Sauckela, pełnomocnika Rzeszy d/s zatrudnienia i zarazem gauleitera Turyngii[83]. 23 września 1941 r. przedstawił na posiedzeniu NSDAP stan zdrowotny w Polsce mówiąc o zagrożeniu epidemicznym dla niemieckiej armii[84]. 15 października 1941 r. zakazał Żydom opuszczania gett[85] pod karą śmierci[86], a sprawę „wyżywienia Żydów pozostawił samym Żydom[87]. 16 grudnia 1941 r. zapowiedział ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej[88]. 20 stycznia 1942 r. brał udział w konferencji u Reinharda Heydricha w Vansee[89]. W marcu 1942 r. oskarżono go o wystawny tryb życia i nadużycia w Kancelarii Rzeszy[90]. Wygłosił serię odczytów, w których domagał się przestrzegania prawa[91]. Został wezwany przez Lamersa do złożenia pełnionych w Rzeszy urzędów[92]. Adolf Hitler zabronił mu publicznych wystąpień[93]. Zwrócił się do Wilhelma Keitla o powołanie go do armii, ale Adolf Hitler nie zgodził się na spełnienie tej prośby[94]. Dekretem z 3 czerwca 1942 r. wyłączył sprawy żydowskie z gestii administracji i przekazał je w całości policji[95]. 19 czerwca 1942 r. przyjął na Wawelu delegację Rady Głównej Opiekuńczej z Adamem Ronikierem na czele[96]. 11 lipca 1942 r. wydał rozporządzenie skazujące na karę śmierci rolników nie spełniających złośliwie dostaw produktów rolnych i wprowadził stan wyjątkowy od 1 sierpnia 1942 r. do 30 listopada 1942 r. w celu pozyskania zbiorów[97]. W sierpniu 1942 r. został odwołany ze stanowiska Prezesa Akademii Prawa[98]. 4 sierpnia 1942 r. zaakceptował plan Heinricha Himmlera dotyczący stworzenia na Zamojszczyźnie niemieckiego okręgu osadniczego[99]. 24 sierpnia 1942 r. stwierdził, że nim Niemców spotka głód na głód należy wydać tereny okupowane[100]. 29 sierpnia 1942 r. podał się do dymisji ze stanowiska generalnego gubernatora[101]. 1 września 1942 r. Adolf Hitler odrzucił jego dymisję[102]. Urzędowanie w Generalnym Gubernatorstwie objął ponownie 6 września 1942 r[103]. Jesienią 1942 r. powołał do życia „Jüdischeunterstützungstelle” (Żydowską Organizację Pomocy)[104]. W listopadzie 1942 r. po raz drugi złożył dymisję, która nie została przyjęta[105]. Brał udział 25 stycznia 1943 r. w posiedzeniu policyjnym rządu Generalnego Gubernatorstwa w Warszawie[106]. W lutym 1943 r. przyjął szefa SA Viktora Lutzego[107]. W czerwcu 1943 r. powołano go na stanowisko Prezydenta Międzynarodowej Izby Prawniczej[108]. 15 kwietnia 1943 r. polecił Ludwigowi Losackerowi, prezydentowi Wydziału Spraw Wewnętrznych rządu Generalnego Gubernatorstwa, przedłożyć projekt reformy polityki Niemiec wobec Polaków w związku z odkryciem grobów polskich oficerów w Katyniu[109]. 19 czerwca 1943 r. przesłał do Adolfa Hitlera memoriał o sytuacji w okupowanej Polsce[110]. 23 czerwca 1943 r. wezwał wyższego dowódcę SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krügera do przestrzegania rozkazów generalnego gubernatora[111]. Odmawiał Friedrichowi Wilhelmowi Krügerowi zatwierdzania wyroków sądu doraźnego z powodu sporów kompetencyjnych[112]. W połowie 1943 r. wystąpił do władz w Berlinie z propozycją złagodzenia kursu wobec Polaków lojalnych, równocześnie zaostrzając terror wobec opornych[113]. W lipcu 1943 r. zapowiedział Adamowi Ronikierowi zmianę polityki wobec ludności polskiej[114]. 15 lipca 1943 r. doszło do porozumienia między nim a wyższym dowódcą SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedrichem Wilhelmem Krügerem w sprawie podziału kompetencji[115]. Brał udział w uroczystym pożegnaniu Friedricha Wilhelma Krügera[116]. 2 sierpnia 1943 r. uznał sprawę żydowską w Generalnym Gubernatorstwie za „rozwiązaną”[117]. Przyjmował 22 września 1943 r. na Wawelu generała von dem Bacha[118]. 2 października 1943 r. wydał rozporządzenie o zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie[119]. Uważał rząd Generalnego Gubernatorstwa za jedyny legalny rząd polski[120]. Otrzymał od Polski Podziemnej pocztą wyrok śmierci[121]. 24 października 1943 r. nakazał administracji Generalnego Gubernatorstwa przejęcie agend Rady Głównej Opiekuńczej[122]. 27 października 1943 r. otworzył w Bibliotece Jagiellońskiej muzeum Fryderyka Chopina[123]. W grudniu 1943 r. polecił utworzyć w Krakowie Towarzystwo Naukowe[124]. Proponował Wojciechowi Kossakowi pracownię na Wawelu w zamian za portrety dostojników Generalnego Gubernatorstwa - malarz odmówił[125]. Rozmawiał z radcą ambasady dr Schumburgiem o zaniepokojeniu światowej opinii publicznej egzekucjami zakładników[126]. W styczniu 1944 r. stwierdził na posiedzeniu NSDAP, że za jednego Niemca rozstrzeliwanych będzie 100 Polaków[127]. Wypowiedział się przeciwko stosowaniu amnestii w lżejszych wypadkach w KL Auschwitz[128]. 12 stycznia 1944 r. uczestniczył w zjeździe niemieckich agronomów w Zakopanem[129]. Przemawiał na zebraniu kierowników do spraw rolnictwa[130]. 29 stycznia 1944 r. pod Grodkowicami patrol Armii Krajowej wysadził pociąg do Lwowa którym podróżował[131]. W lutym 1944 r. omawiał w Berlinie politykę niemiecką wobec Polaków z Adolfem Hitlerem[132]. 3 marca 1944 r. zdecydował o powołaniu Teatru Ludowego w Krakowie i później otworzył go[133]. 4 kwietnia 1944 r. zażądał od Wilhelma Koppego, wyższego dowódcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, przeniesienia obozu z Płaszowa na prowincję i zarazem przyznał mu prawo łagodzenia wyroków sądowych[134]. 5 kwietnia 1944 r. spotkał się z arcybiskupem Adamem Sapiehą w sprawie rozstrzelanych księży[135]. Namawiał go do współpracy z Niemcami[136]. 17 kwietnia 1944 r. opowiedział się za pozostawieniem Sowietom wkraczającym na terytorium Generalnego Gubernatorstwa „spalonej ziemi”[137]. Na spotkaniu z działaczami Rady Głównej Opiekuńczej 5 maja 1944 r. obiecał otwarcie gimnazjów w Generalnym Gubernatorstwie od 15 września 1944 r[138]. 18 maja 1944 r. przyjmował wizytę Heinricha Himmlera na Wawelu[139]. 31 maja 1944 r. wypowiedział się za uchyleniem rozporządzenia z 2 października 1943 r. „O zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie”[140]. Latem 1944 r. występował do władz w Berlinie o zgodę na dopuszczenie Polaków do współudziału w administracji[141]. 28 lipca 1944 r. omawiał z naczelnikami Wydziałów w sali „Zielonej” na Wawelu kwestię ewakuacji administracji na zachód[142]. 3 sierpnia 1944 r. zakomunikował Ludwigowi Fischerowi, że Warszawa zostanie zniszczona i powołał się w tej kwestii Heinza Guderiana[143]. 5 sierpnia 1944 r. wysłał memoriał do SS-Obergruppenführera Ernsta Kaltenbrunera w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy w sprawie traktowania Polaków (omawiał go wcześniej z SS-Brigadeführerem Waltherem Bierkampem, dowódcą Sipo i SD w Krakowie)[144]. 22 sierpnia 1944 r. przyjął gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera wyrażając mu uznanie za postawę w czasie walk powstańczych w Warszawie i odznaczając go Krzyżem Żelaznym II klasy[145]. 26 sierpnia 1944 r. prowadził naradę w sprawie wysadzenia zapory rożnowskiej w celu zatrzymania natarcia Armii Czerwonej[146]. We wrześniu 1944 r. konferował z działaczami Rady Głównej Opiekuńczej i polskimi czynnikami społecznymi na temat możliwości kapitulacji powstania warszawskiego na określonych warunkach[147], ale w tym samym czasie żądał likwidacji wszystkich powstańców warszawskich[148]. 4 września 1944 r. wyraził zamiar przemianowania Rady Głównej Opiekuńczej na Polski Wydział Narodowy[149]. Zapowiadał utworzenie Komitetu Narodowego Polskiego, ale Polacy zbojkotowali tę inicjatywę[150]. 16 października 1944 r. przyjął  meldunek Oskara Dirlewangera o stłumieniu powstania w Warszawie[151]. 6 stycznia 1945 r. nakazał aresztowania warszawiaków przebywających w Krakowie[152]. 7 stycznia 1945 r. wizytował więzienie przy ul. Montelupich w Krakowie[153]. 17 stycznia 1945 r. ok. godziny 14,00[154] uciekł z Krakowa przed wojskami sowieckimi do Sichowa[155]. Wyjechał następnie do Bawarii wywożąc ze sobą kolekcję dzieł sztuki[156]. Ukrywał się w bawarskim mieście Neuhaus, mieszkając w pensjonacie „Berghof” i tam został 3 kwietnia 1945 r.[157] lub 15 maja 1945 r. aresztowany przez por. Waltera Steina z żandarmerii VII Armii amerykańskiej[158]. Był sądzony przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. W czasie procesu przeszedł na katolicyzm[159]. 1 października 1946 r. został skazany na karę śmierci[160].            
Powieszono go 16 października 1946 r[161]. Po egzekucji jego zwłoki wywieziono do KL Dachau[162], zostały spalone aby uniknąć na przyszłość tworzenia miejsc kultu faszystowskiego[163].    
Odznaczony Orderem Krwi (za udział w puczu 1923 r.)[164].   
Archiwum Państwowe w Krakowie, PolKO 2, Sprawozdanie z działalności RGO za II kwartał 1942, s. 1; Agatstein-Dormontowa Dorota, Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej, „Rocznik Krakowski” 1948, s. 187; Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985, s. 20, 27; Cyprian Tadeusz, Sawicki Jerzy, Nie oszczędzać Polski, Warszawa 1962, s. 121, 240, 373, 450; Dąbrowa-Kostka Stanisław, W okupowanym Krakowie, Warszawa 1972, s. 14, 17, 82; Drozdowski Marian Marek, Powstanie i exodus popowstaniowy 1944 - 1945 w świetle najnowszych prac polskich, „Dzieje Najnowsze”, 1981 nr ½, s. 86; Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Gubernator warszawski Ludwig Fischer, „Dzieje Najnowsze”, 1981 nr ½, s. 107; Encyklopedia II Wojny Światowej, Warszawa 1975, s. 143; Garas Józef Bolesław, Czołówka ląduje w mroku, Warszawa 1981, s. 36; Garas Józef Bolesław, Walka wyzwoleńcza w Polsce w świetle Dziennika Franka, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1958 nr 3, s. 224; Jak Frank uciekał z Krakowa? „Dziennik Polski” 1945 nr 16 s. 2; Jankowski Stanisław Maria, Monte, Warszawa 1983, s. 69; Kaczyńska Danuta, Wiśniewska Maria, Królestwo Hansa Franka, Warszawa 1964, s. 29, 55; Kiełkowski Roman, Zlikwidować na miejscu, Kraków 1981, s. 13, 37; Kossak Gloria, Jeszcze o przodkach, Kraków 1983 nr 3, s. 7; Kraków pod rządami wroga, Kraków 1945, s. 15, 16; Kroll Bogdan, Rada Główna Opiekuńcza, Warszawa 1985, s. 273; Leczykiewicz Sylwester, Konfederacja Tatrzańska, Warszawa 1969,s. 34; Lipiński Herbert, Proces ludobójców, „Za Wolność i Lud” 1985 nr 47 s. 5; Lista strat kultury polskiej, Warszawa 1947, s . 126; Madajczyk Czesław, Kształtowanie systemu okupacyjnego w Europie środkowej przez III Rzeszę, „Dzieje Najnowsze” 1970 nr ½ s. 166; Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t.1, Warszawa 1970, s. 162, 194, t.2, s. 112, 223, 242; Maszlanka Bronisław, Zbrodnia i kara, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1962 nr 3 s. 364; Mianowski Tomasz, Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1987, s. 53; Osmańczyk Edmund, Był rok 1945, Warszawa 1970, s. 367, 407, 411, 428; Piotrowski Stanisław, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956, s. 11, 12, 13, 19, 21, 24, 27, 28, 29, 40, 43, 44, 47, 48, 52, 54, 66, 68, 71, 81, 85, 88, 91, 97, 98, 114, 115, 117, 120, 132, 157, 176, 224; Piotrowski Stanisław, Proces Hansa Franka i dowody polskie przeciw SS, Warszawa 1970, s. 23, 24, 42, 59, 100, 109, 111, 140, 179, 181, 189, 190, 193, 194, 276, 279, 281; Przybyszewski Bolesław, Dzieje kościelne Krakowa..., „Rocznik Krakowski” 1948 s. 98, 119; Romaniszyn Grzegorz, Pogotowie nad zaporą, Warszawa 1977, s. 3; Tuszyński Waldemar, Bitwy partyzanckie, Warszawa 1987, s. 9; Tuszyński Waldemar, Operacja Sturmwind, Warszawa 1964, s. 3; Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1964, s. 5; Zagórski Andrzej, Krakowski Okręg Armii Krajowej w dokumentach. Dział łączności konspiracyjnej zewnętrznej, Kraków 1998; Zbrodnie hitlerowskie na dzieciach i młodzieży polskiej, Warszawa 1969, s. 73; Zonik Zygmunt, W szponach przymusu, Warszawa 1984, s. 15;