Z Małopolska w II Wojnie Światowej

GRZESIAK Józef Andrzej

GRZESIAK Józef Andrzej, Czarny, Kmita, Mar, (1900-1975) - harcmistrz, oficer Wojska Polskiego.        
Urodzony 11 listopada 1900 r. w Czarnej Wsi powiat krakowski. Syn Józefa (dróżnika) i Marii z d. Fiszer. Miał brata Stanisława. Do roku 1913 ukończył cztery klasy szkoły powszechnej i trzy szkoły wydziałowej. W czasie wakacji pracował przy robotach drogowych. Jesienią 1913 r. utworzył zastęp skautów, który w listopadzie 1913 r. został przyjęty do II Krakowskiej Drużyny Skautowej im. gen. H. Dąbrowskiego. 3 maja 1914 r. złożył przyrzeczenie skautowe na ręce komendanta drużyn krakowskich, Zygmunta Wyrobka. W tym samym roku, w czasie wakacji, odbył kurs dla instruktorów niższego szczebla, zorganizowany w Zarębkach k. Dobczyc. Ukończył roczny kurs buchalterii i rozpoczął pracę jako inkasent. W momencie wybuchu wojny jego skauci pełnili służbę pomocniczą, dyżurując w Naczelnym Komitecie Narodowym, przyjmując rannych, pomagając w gospodarstwach rolnych. Później jego zastęp zaopatrzył się w broń. W 1916 r., ukrywając swoją datę urodzenia, zgłosił się jako ochotnik do Legionów i rozpoczął szkolenie w 1. pułku piechoty Legionów w Zambrowie. Z powodu złego stanu zdrowia po kilku tygodniach został z wojska zwolniony. W 1917 r. jego zastęp Czarnych Wilków, po reorganizacji drużyn krakowskich, przekształcono w składający się z trzech zastępów pluton VI Drużyny Krakowskiej. W okresie demonstracji antyniemieckich w lutym 1918 r. był aresztowany za pomoc ukrywającemu się legioniście. 17 lutego 1918 r. jego pluton przemianowano na 13. Krakowską Drużynę Skautową Czarną Trzynastkę”, a on został jej drużynowym. Na wiosnę 1918 r. zorganizował krakowski odcinek konspiracyjnej poczty, dostarczającej adresatom listy od żołnierzy przebywającej na Ukrainie brygady generała Hallera. 30 października 1918 r. uczestniczył ze starszymi spośród swoich podkomendnych w rozbrajaniu Austriaków, zdobywając 24 karabiny. Od wiosny do jesieni 1919 r. starszy pluton Czarnej Trzynastki pełnił służbę w Straży Obywatelskiej jako Harcerski Oddział Lotny. W lipcu 1919 r. zorganizował na Kujawcach koło Rakutowa jeden z pierwszych harcerskich obozów roboczych, a w sierpniu i wrześniu 1919 r. cała drużyna pomagała w pracy Komitetu Obrony Zachodnich Granic Polski. Zadania jej polegały na transportowaniu broni i amunicji dla powstańców śląskich, przygotowaniu kwater i doprowadzaniu na nie chorych i rannych, służbie kurierskiej w biurach komitetu. W okresie pełnienia przez niego funkcji drużynowego 13. Krakowska Drużyna Harcerzy była jedną z najlepszych drużyn krakowskich. W latach 1919-1920 pracował jako urzędnik budowlany. W maju 1920 r. utworzył ze swoich starszych harcerzy Oddział Szturmowy, a następnie w lipcu 1920 r., na polecenie komendy Okręgu Krakowskiego, zorganizował 67-osobowy harcerski Oddział Ochotniczy. Po dwutygodniowym szkoleniu, wraz z częścią oddziału, trafił do Wileńskiego Batalionu Harcerskiego. Tam, w toku trwającego odwrotu, zorganizował kompanię marszową. W końcu sierpnia 1920 r. dotarł na front i objął, w stopniu sierżanta, dowództwo jednego z plutonów. Został ciężko ranny w czasie zdobywania Grodna, ale wkrótce wrócił na front. Szlak bojowy zakończył w Wilnie, gdzie osiadł na stałe. W latach 1921-1922 uczęszczał na wojskowe kursy zakończone maturą. Równocześnie w stopniu chorążego pełnił służbę w paramilitarnym Związku Bezpieczeństwa Kraju. We wrześniu 1921 r. objął kierownictwo drużyny harcerskiej, przemianowanej niebawem na 13. Wileńską Drużynę Harcerzy im. Zawiszy Czarnego. Drużyna pod jego kierownictwem należała do najlepszych w kraju. Co roku organizował obozy drużyny, a od roku 1926 nawet po kilka w czasie wakacji. Od 1921 r. był, w stopniu przodownika, referentem wyszkolenia w Komendzie Chorągwi Harcerzy. Został mianowany podporucznikiem. W 1923 r. zwolnił się z wojska i podjął pracę w Kasie Chorych. Wszystkie wolne chwile poświęcał działalności harcerskiej. W marcu 1923 r. otrzymał stopień podharcmistrza. W 1924 r. wszedł w skład Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego, w którym pozostał aż do wybuchu wojny. W latach 1924-1926 kierował referatem obozów, a w latach 1926-1933, już jako harcmistrz (po zmianie systemu stopni), Wydziałem Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Komendy Chorągwi. W 1926 r. został zastępcą, a w 1927 r. komendantem Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, pozostając nadal drużynowym. Wraz z drużyną wziął udział w I Zlocie Narodowym w Warszawie w 1924 r. Prowadził liczne kursy instruktorskie i obozy. W 1929 r. kierował drużyną w II Zlocie Narodowym, a następnie hufcem uczestniczącym w Jamboree w Anglii. Od 1929 do 1933 r. był członkiem Naczelnej Rady Harcerskiej. W 1931 r. wileńska Czarna Trzynastka pod jego komendą wchodziła w skład reprezentacyjnego hufca na Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze, a w roku 1932 reprezentowała Związek Harcerstwa Polskiego na zlocie skautów estońskich. W 1932 r. był komendantem zlotu harcerzy w dwudziestolecie istnienia harcerstwa wileńskiego, a w latach 1932-1943 członkiem komitetu redakcyjnego pisma Harcmistrz. Brał udział w Jamboree na Węgrzech w 1933 r. i w Holandii w 1937 r. Komendantem Chorągwi pozostawał, z przerwą w latach 1933-1935, do roku 1936. Na Jubileuszowym Zlocie 25-lecia Harcerstwa w Spale był komendantem piątego podobozu. W 1936 r. prowadził harcerską wyprawę rowerową przez Rumunię i wraz z całą ekipą uczestniczył w zlocie narodowym skautów rumuńskich. W 1936 r. był komendantem obozu VIII Zjazdu Starszego Harcerstwa nad jeziorem Narocz, a w 1937 r. prowadził kurs harcmistrzowski ze specjalnością zagadnień starszego harcerstwa. W ciągu niemal dwudziestu lat pracy w Wilnie wychował wielu instruktorów harcerskich. W latach 1936-1939 był członkiem Głównej Kwatery Harcerzy. Do roku 1939 pracował na stanowisku Kierownika Biura Ewidencji Ludności w Zarządzie miasta Wilna. Równocześnie pełnił funkcję administratora ufundowanej ze składek społeczeństwa, Stanicy Harcerskiej im. biskupa Władysława Bandurskiego. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r., w porozumieniu z władzami wojskowymi, objął komendę Wileńskiego Harcerskiego Batalionu Ochotniczego i rozpoczął jego szkolenie. Po dwóch tygodniach, po wkroczeniu wojsk sowieckich, batalion na rozkaz polskich władz wojskowych został rozwiązany. Harcerze pod jego komendą utworzyli 18 października 1939 r. konspiracyjny Związek Bojowników Niepodległości. Zanim władze litewskie zwolniły go z funkcji kierownika Biura Ewidencji Ludności, zorganizował tam konspiracyjną komórkę, która osobom zagrożonym wydawała fałszywe dokumenty, usuwała z kartotek dane o nich i zawiadamiała o zagrożeniu. W pierwszym okresie działalności harcerze wydawali biuletyn. 1 i 2 listopada 1939 r. zorganizowali uroczystości żałobne na Rossie, spektakl w rocznicę 11 Listopada, demonstrację studencką przeciwko zamknięciu uniwersytetu i okupację gmachu Ubezpieczalni przez urzędników zwolnionych przez Litwinów z pracy bez odszkodowania. W 1941 r. Związek Bojowników Niepodległości nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej, a później, już jako Szare Szeregi, wszedł w skład Armii Krajowej. W latach 1941-1944 pełnił funkcję komendanta Wileńskiej Chorągwi Szarych Szeregów Ul Brama, kierując bezpośrednio młodzieżą starszą, objętą szkoleniem w zakresie pomocniczej służby wojskowej oraz młodzieżą powyżej 18 roku życia, przygotowywaną do służby w wileńskim Kedywie Armii Krajowej, szkoloną do akcji sabotażowych i dywersyjnych, przechodzącą też szkolenie wojskowe. Jako oficer Armii Krajowej był komendantem dzielnicy D w garnizonie Wilno, podlegało mu 180 ludzi. Oficjalnie pracował w Stacji Epidemiologicznej. 11 listopada 1942 r. został awansowany na stopień kapitana. W czasie akcji Burza, od 6 do 13 lipca 1944 r., dowodził w walkach o wyzwalanie Wilna dwoma kompaniami w sile ok. 100 ludzi, nieoficjalnie nazywanymi Batalionem Szarych Szeregów. Po zajęciu Wilna przez wojska sowieckie udało mu się uniknąć wywiezienia, ale był poszukiwany przez NKWD. Nadal pracował w Stacji Dezynfekcyjnej. 21 marca 1945 r. został aresztowany. Przez ponad trzy miesiące był więziony i przesłuchiwany w Wilnie, a później w Moskwie na Łubiance. Po przewiezieniu z powrotem do Wilna został skazany na 10 lat obozu pracy i 5 lat pozbawienia praw obywatelskich pod zarzutem zdrady państwa radzieckiego. 25 października 1945 r. został wywieziony do Workuty. Pracował tam w kopalniach węgla, na budowach, jako palacz i laborant w szpitalach. Potem znowu fizycznie do 21 stycznia 1954 r., kiedy złamał nogę. Po dziesięciu latach opuścił obóz jako inwalida i został zesłany do Domu Inwalidów w Karagandzie. 11 grudnia 1955 r. powrócił do Polski. Osiedlił się w Gdańsku-Oliwie. Podjął pracę w Desie. W lutym 1956 r. wysłał do władz Organizacji Harcerskiej Związku Modzieży Polskiej list, w którym przedstawiał konieczność przeobrażenia jej na wzór harcerstwa przedwojennego i zgłaszał gotowość współpracy. Został wprawdzie zaproszony do Zarządu Głównego Związku Młodzieży Polskiej, ale jego oferty reorganizacji harcerstwa nie przyjęto. Uczestniczył w Zjeździe Działaczy Harcerskich w Łodzi, który reaktywował Związek Harcerstwa Polskiego. Został na nim wybrany do Naczelnej Rady Harcerskiej i jako jedyny spośród instruktorów przedwojennych wszedł w skład Głównej Kwatery Harcerstwa, gdzie kierował Wydziałem Obozów. Mimo że był osamotniony w swojej walce o odnowę harcerstwa, udało mu się wiele dokonać. W ciągu lata 1957 r. odwiedził 90 obozów, na których spotykał się z harcerzami i instruktorami. Równocześnie objął funkcję komendanta Gdańskiej Chorągwi Harcerstwa. Po zakończeniu popaździernikowej odwilży złożył rezygnację z pracy w niej, a w październiku 1958 r. został pozbawiony funkcji Komendanta Chorągwi. Na zjeździe walnym Związku Harcerstwa Polskiego w kwietniu 1959 r. wystąpił z krytyczną oceną sytuacji w Związku, szczególnie przeciw rugowaniu wielu dawnych instruktorów harcerskich i zaprzepaszczaniu doniosłych wartości ruchu. Wspomniał także o osiągnięciach harcerstwa międzywojennego i potrzebie nawiązania kontaktów z harcerstwem emigracyjnym oraz o roli drużyny jako miejsca, gdzie wychowuje się przyszłych instruktorów. Kiedy odchodził z pracy w Głównej Kwaterze Harcerzy, wystawiono mu wzorową opinię. W listopadzie 1960 r. zrezygnował z przynależności do Związku Harcerstwa Polskiego. Nadal interesował się życiem organizacji, czytał prasę harcerską, polemizował z artykułami w niej publikowanymi i utrzymywał kontakty z rzeszą swoich wychowanków. Od 1 stycznia 1960 r. pracował w gdańskim Oddziale Pracowni Konserwacji Zabytków, najpierw jako kierownik Działu Administracyjnego, a później aż do przejścia na emeryturę w 1969 r., jako zastępca dyrektora ds. ekonomicznych. Był znany z rzetelnej pracy i odwagi w wypowiadaniu poglądów. Po przejściu na emeryturę przygotował w formie maszynopisu obszerne opracowanie prezentujące dorobek wileńskiej Czarnej Trzynastki pt. Duchem silni. Po ukazaniu się w 1971 r. książki J. Majki Kartki z historii i tradycji Związku Harcerstwa Polskiego napisał jej krytyczną recenzję, broniąc międzywojennego harcerstwa. Konsekwentnie wypowiadał się za przestrzeganiem prawa harcerskiego, w tym zasady bezwzględnej abstynencji. Od 1972 r. poważnie chorował z powodu niewydolności układu krążenia.        
Zmarł 18 września 1975 r., został pochowany na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu. W pogrzebie uczestniczyli jego liczni wychowankowie, przybyli ze wszystkich stron Polski, w tym poczet sztandarowy krakowskiej Czarnej Trzynastki. Władze nie zezwoliły harcerzom gdańskim na udział w pogrzebie w mundurach.        
Odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych (1920), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1930), Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930), Złotym Krzyżem Za Zasługi dla ZHP (pośmiertnie, 1996). 17 lutego 1996 r. w Krakowie, na budynku przy ul. Szujskiego 3, gdzie mieszkał do roku 1920 i gdzie mieściła się harcówka Czarnej Trzynastki, odsłonięto tablicę poświęconą jego pamięci. Jest patronem wielu drużyn harcerskich w całej Polsce.        
Od 30 czerwca 1921 r. był żonaty z Marią Bobrowiczówną (1897-1942, harcmistrzynią), miał z tego związku syna Józefa Stefana (1922-1998, Bobrowicz, plutonowego Armii Krajowej, dowódcę drużyny, podharcmistrza w Szarych Szeregach, w latach 1948-59 więzionego przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego i skierowanego do pracy w kopalni węgla, później zamieszkałego we Wrocławiu). Po raz drugi ożenił się z Klementyną (ur. 1911, aresztowaną w 1944 r. przez NKWD i bez procesu zesłaną do Workuty, powtórnie zamężną Lachowicz).        
Błażejewski W, Postaci z dziejów. 35 biogramów działaczy i instruktorów harcerskich, Warszawa 1984, s. 62-69; Błażejewski W., Z dziejów harcerstwa polskiego (1910-1939), Warszawa 1985, s. 248, 301, 302, 303; J. Czarny Grzesiak, Zaczęło się od Czarnej Trzynastki [w:] Szare Szeregi. Harcerze 1939-1944. T. II. Materiały-relacje, [red.] J. Jabrzemski, s. 38-42; Faliszewska I. [i in.], Aby ocalić od zapomnienia. Minione lata pracy Czarnej Trzynastki Krakowskiej, maszynopis w pos. autora [liczne sprzeczności w stosunku do innych źródeł]; Gaweł T., Pamięci Czarnego, Kraków 1996; Gaweł T., Bieżanowski M., Pamięci Czarnego Cz. II, Kraków 1996; Grzesiak J., głos w dyskusji [w:] Nasz Zjazd. II Zjazd Walny Związku Harcerstwa Polskiego. Warszawa, 18-21.IV.1959 r. Referaty, dyskusja, uchwały, Warszawa 1959, s. 169-173; Grzesiak J.A., Na słonecznym szlaku [w:] Kopiec wspomnień, Kraków 1964, s. 105-128; Grzesiak-Czarny J.A., Na słonecznym szlaku, Skaut [Londyn], 1978, nr 24/25, s. 20-21; Harcerki 1939-1945. Relacje pamiętniki, [wyb. i oprac.] K. Wyczańska, Warszawa 1985, s. 559, 578; Hausner W., Krakowski skauting 1910-1914, Kraków 1994, s. 102, 117, 134, 135, 152; Jabrzemski J., Harcerze z Szarych Szeregów, Warszawa 1997, s. 20, 199-203, 205, 206; Jarzembowski K., Kuprianowicz L., Materiały do Księgi Harcmistrzyń i Harcmistrzów Związku Harcerstwa Polskiego mianowanych w latach 1920-1949, Harcerstwo 1996-1997, s. 28, 159; Jensz J., Józef Grzesiak Czarny. Biografia, Okruchy wspomnień z lat walki i martyrologii AK, 1995, nr 15, s. 98-108; Kamiński A., Wasilewski A., Józef Grzesiak Czarny, Londyn 1981; Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi. Uchwały, referat, głosy w dyskusji, Warszawa 1957, s. 104, 105; Kronika Jubileuszowa Czarnej Trzynastki im. Zawiszy Czarnego, Kraków 1973; s. 4, 5, 7, 8, 31; Leksykon harcerski [red.] O. Fietkiewicz, Warszawa 1988, s. 114-115; Leonhard B., Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910-1950, Kraków 1984, s. 7, 13, 17, 18, 19, 22, 23, 32; Molenda B., 65 lat CTK, Harcerz Rzeczypospolitej, 1983, nr 2, s. 24; Niwiński P., Okręg Wileński AK w latach 1944-1948, Warszawa 1999, s. 18, 42, 44, 45, 257; Pietraszkiewicz B., Wileńscy zawiszacy [w:] Szare Szeregi. Harcerze..., op. cit., s. 44, 47, 50, 51; Szczecina D., Harcerz na całe życie. Józef Grzesiak Czarny, Czuwaj, 2000, nr 3, s. 21; Szkudłapski J., Hm. Józef Grzesiak Czarny /1900-1975/, Skaut [Londyn], 1985-86, nr 36/37, s. 10-12; Tomaszewski L., Wileńczczyzna lat wojny i okipacji 1939-1945, Warszawa 1999, s. 73, 180, 181, 186, 209, 211, 275-277, 485, 490, 552, 639; Wasilewski A., Moje harcerskie lata, Warszawa 1984, s. 6, 7, 10, 11, 12, 16, 29, 32, 33, 35, 39; Wasilewski A., Zarys dziejów Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, Warszawa 1983, s. 18, 22-23, 32, 34-35, 38, 40, 45-46, 49-50, 52, 54-55, 57-58, 63-64, 68-70, 73, 76, 80, 87-91, 102; oraz informacje synowej Janiny Grzesiakowej z Wrocławia;