Z Małopolska w II Wojnie Światowej

KOWALÓWKA Henryk, „Dziedzic”, „Kosiarz”, „Oset”, „Profesor”, „Skawa”, „Topola”, „Zator”, „Zrąb” (1897-1944) - oficer Wojska Polskiego.        
Urodzony 5 stycznia 1897 r. w Brzezince, powiat wadowicki. Syn Franciszka (rolnika, wiejskiego aktywisty) i Marianny z d. Ciepłej. Miał brata Franciszka (żołnierza Armii Krajowej „Wacław”). 1 września 1903 r. zaczął uczęszczać do jednoklasowej szkoły ludowej w Pobiedrze (obecna nazwa Paszkówka). Od 1 września 1906 r. był uczniem czteroklasowej szkoły ludowej w Czernichowie. Ukończył ją w czerwcu 1909 r. Był dobrym uczniem i podjął dalszą naukę w Krakowie. W Gimnazjum św. Anny ukończył pięć klas, a następnie w Seminarium Nauczycielskim cztery klasy kursów. Zdał maturę. Od 1911 do 1914 r. należał do skautingu. Był zastępowym w drużynie harcerskiej w Gimnazjum św. Anny, a następnie w Gimnazjum Króla Jana III Sobieskiego. Od 1913 r. należał do Związku Strzeleckiego. Do wybuchu I wojny światowej w Brzezince, Jaśkowicach, Trzebolu i Wielkich Drogach organizował zastępy harcerskie do przyszłej pracy w Związku Strzeleckim. Po wybuchu wojny wstąpił 7 sierpnia 1914 r. do II batalionu dowodzonego przez Mieczysława Neugebauera „Norwid” Grupy Józefa Piłsudskiego. Przez cztery i pół miesiąca był żołnierzem 4. kompanii Józefa Wilczyńskiego „Olszyna”. Od 21 grudnia 1914 r. wchodził w skład 4. kompanii. 16 lutego 1915 r. przeniesiono go do 1. kompanii 5. pułku piechoty Legionów Leona Berbeckiego. Walczył pod Winiarami i Nowym Korczynem. Maszerował ku Warszawie. Bił się w Karpatach. 20 grudnia 1914 r. wyruszył w składzie I Brygady Legionów Polskich pod Łowczówek. Od 22 do 25 grudnia 1915 r. pozostawał z całym 5. pułkiem na stanowiskach bojowych. Po bitwie przeszedł do Lipnicy Murowanej, a następnie do Kęt, gdzie przebywał do 28 lutego 1915 r. Od 3 marca do 28 kwietnia 1915 r. leżał w szpitalu wojskowym na Morawach. Był operowany. Po półtoramiesięcznej rekonwalescencji został wcielony do 5. kompanii 5. pułku. Przesłużył w niej szesnaście miesięcy. W tym czasie jego jednostka z pozycji nad Nidą rozpoczęła pościg za nieprzyjacielem i przekroczyła Bug. W połowie września 1915 r. walczył pod Smolarami nad Stochodem, a następnie nad Styrem. 1 października 1915 r. brał udział w walce pod Stowyhorożem. Od października 1915 r. walczył pod Koszyszczami. W drugiej połowie grudnia 1915 r. jego jednostka została wycofana do Leszniówki, gdzie pozostawała do końca kwietnia 1916 r. Z tamtejszych kwater 5. pułk odszedł nad Styr pod Kostiuchnówkę, w celu obsadzenia pozycji zagrożonych ofensywą rosyjską. 4 lipca 1916 r. walczył z masą nacierających Rosjan. Pod naciskiem Rosjan jego 5. pułk przeszedł nad Stochód. W połowie 1916 r. został odesłany wraz z pułkiem do Baranowicz. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada 5. pułk odszedł do Królestwa Polskiego i zajął kwatery w Pułtusku, a następnie Komorowie. W pierwszych miesiącach 1917 r. uczestniczył w zajęciach Niższej Szkoły dla Oficerów. 17 lipca 1917 r., po kryzysie przysięgowym, 5. pułk rozwiązano. W tym czasie przebywał w szpitalu na rekonwalescencji. 28 września 1917 r., jako poddany austriacki, został wcielony do cesarsko-królewskiego 7. pułku piechoty, w którym przesłużył dwa pełne miesiące. Od 1 grudnia 1917 do 28 lutego 1918 r. doskonalił swą wiedzę w Szkole Oficerów Rezerwy w Zwindisch-Feistritz w Styrii Dolnej. Prosto ze szkoły wysłano go na front włoski. Od 9 marca do 30 października 1918 r. służył w 3. kompanii 160. batalionu Strzelców Tyrolskich. W lipcu i sierpniu 1918 r. siedział w areszcie w Puli jako podejrzany politycznie. Po rozpadzie Austro-Węgier opuścił służbę w wojsku i przybył do rodzinnego domu, gdzie zachorował na tyfus. Po powrocie do zdrowia zgłosił się 30 grudnia 1918 r. do 25. pułku piechoty i został do niego wcielony jako podchorąży do 4. kompanii. Od 16 marca do 20 kwietnia 1919 r. był instruktorem i dowódcą plutonu w Szkole Podoficerskiej w Dęblinie, której komendantem był major Alojzy Wir-Konas. 28 kwietnia 1919 r. objął funkcję adiutanta dowódcy I batalionu 25. pułku piechoty. W maju 1919 r., w czasie ofensywy na froncie ukraińskim, I batalion zajął Turkę. Został przeniesiony z batalionem do obsady pogranicza czeskiego w okolicy Sianek. W połowie lipca 1919 r. I batalion przybył do obszaru Podkamienia. Wkrótce odesłano go do 25. pułku piechoty, który stał na granicy niemieckiej. 15 grudnia 1919 r. wraz z 25. pułkiem piechoty stanął nad rzeką Uborcią w okolicy Radowla. Pod koniec stycznia 1920 r. przeszedł do XXV Brygady Piechoty, w której składzie objął pozycje obronne nad Słuczą, na południe od Zwiahla. Tam przeprowadził wiele pomyślnych działań bojowych, spośród których wyróżniała się obrona Lubaru. Od 19 marca do 28 kwietnia 1920 r. dowodził 3. kompanią 25. pułku piechoty. Gdy jednostka ta dołączyła do macierzystej 7. Dywizji Piechoty w Białej Cerkwi dowodził plutonem. Pod koniec maja 1920 r. koło Ciepielówki, pod Kożanką i Birkutami oddziały 25. pułku piechoty odrzuciły w ciężkim boju bolszewików. Później wraz z pułkiem wycofał się na Wasilków, Radomyśl i wprost na zachód, południowym skrajem Polesia. Bił się nad Uszą w okolicy Paszyny, nad Uborcią pod Radowlem, Łopatyczem i Serdzukami. Nad Horyniem pod Małą Werbną, w czasie walki z kawalerią, 2 czerwca 1920 r. został trzykrotnie ranny. Do 15 sierpnia 1920 r. przebywał w lazarecie polowym. Od 19 września 1920 do 20 kwietnia 1921 r. dowodził 2. kompanią I batalionu. Nocą 25/26 września 1920 r. jego pułk sforsował Horyń i natarł na Sarny, dwa dni później zdobył miasto i doszedł za Olewsk, gdzie zastało go zawieszenie broni. 21 grudnia 1920 r. został awansowany na stopień porucznika. 21 kwietnia 1921 r. mianowano go adiutantem dowódcy 25. pułku piechoty w Piotrkowie Trybunalskim. W 1923 r. został awansowany na stopień kapitana. 15 lipca 1924 r. przeniesiono go do Częstochowy, na stanowisko pierwszego oficera sztabu 7. Dywizji Piechoty. Awansowano go na stopień majora ze starszeństwem od 1 stycznia 1928 r. Objął dowództwo III batalionu częstochowskiego 27. pułku piechoty. W tym czasie uzupełniał swoje kwalifikacje na różnych kursach wojskowych. 23 grudnia 1929 r. przeszedł na stanowisko inspektora wyszkolenia Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego do Dowództwa Okręgu Korpusu VII w Poznaniu. 18 czerwca 1930 r. został przeniesiony do Dowództwa Okręgu Korpusu V w Krakowie. Pełnił tam funkcję inspektora rejonowego Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (przy dowództwie 23. Dywizji Piechoty) na Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie. Od 17 kwietnia 1934 r. był dowódcą II batalionu katowickiego 73. pułku piechoty z miejscem postoju w Oświęcimiu, a następnie kwatermistrzem tegoż pułku. W 1938 r. został awansowany na stopień podpułkownika i mianowany zastępcą dowódcy 73. pułku piechoty. Zamieszkał wraz z rodziną przy ul. Raciborskiej w Katowicach. Udzielał się w pracy społecznej, między innymi w Radzie Przyjaciół Chorągwi Śląskiej Związku Harcerstwa Polskiego i Zarządzie Okręgowym Polskiego Czerwonego Krzyża. Za tę ostatnią działalność otrzymał podziękowanie od wojewody śląskiego, dra Michała Grażyńskiego. W przededniu wojny objął dowództwo Ośrodka Zapasowego 23. Dywizji Piechoty w Oświęcimiu. Kampanię wrześniową 1939 r. odbył z 73. pułkiem piechoty w składzie Armii „Kraków”. Przeszedł szlak bojowy od bitwy granicznej na Górnym Śląsku po walki w rejonie Rawy Ruskiej i Mostów Wielkich. Po kapitulacji oddziałów polskich, wraz z kilkoma oficerami, podchorążymi i podoficerami wydostał się z okrążenia i przedarł do Kielc. Wyjechał do Krakowa. Był współzałożycielem Organizacji Orła Białego. Pod koniec września 1939 r. zapoczątkował tworzenie Obwodu Organizacji Orła Białego w Oświęcimiu. Utworzył kilka zawiązków terenowych Organizacji Orła Białego złożonych z osób znanych mu sprzed wojny, pracujących w Związku Strzeleckim, Związku Harcerstwa Polskiego, Przysposobieniu Wojskowym. Od połowy października 1939 r. przystąpił do powoływania Okręgu Kieleckiego Organizacji Orła Białego. Był komendantem i pierwszym zastępcą jego przewodniczącego Stefana Artwińskiego „Stary”. Po podporządkowaniu Organizacji Orła Białego Służbie Zwycięstwu Polski, objął dowództwo Podokręgu Zagłębie Służby Zwycięstwu Polski. Osiadł w Będzinie. Jego pierwsze miejsce dowodzenia znajdowało się przy ul. Stefana Okrzei 50. W lokalu tym zamieszkał razem z porucznikiem Tadeuszem Popielem „Lont”, który stał się jego najbliższym współpracownikiem. Po pewnym czasie obaj przenieśli się do Dąbrowy Górniczej, do siostry T. Popiela. W listopadzie 1939 r. powołał Sztab Podokręgu Służby Zwycięstwu Polski, którego szefem został kapitan Henryk Stolarski „Konrad”. Do ówczesnych jego współpracowników należeli: Bronisława, Zofia i Stanisława Binkówny, Teresa Delekta, Michalina Konieczna, Władysława Sieradzka, Genowefa Pająk, kapitan Roman Kałuziński „Burza”, kapitan Czesław Gałecki „Wrzos”, kapitan dyplomowany Józef Słaboszewski „Toruń”, porucznik Józef Badach „Czaharski”, porucznik Stefan Phillipp „Poraj” i kapitan Konstanty Szyszkowski „Kruk”. W skład tej grupy wchodziła także Elżbieta Zawadzka „Zelma”. Ułatwiła ona swemu przełożonemu wykonanie wielu zadań. Mimo trudności w poruszaniu się po terenie, gdzie był osobą dość znaną, zdołał sprawnie zorganizować Podokręg Służby Zwycięstwu Polski, podzielony na cztery obwody: Będzin, Zawiercie, Olkusz i Częstochowa. Do końca stycznia 1940 r. organizacja pokryła swą siatką, na podległym mu terenie, wszystkie miasta i gminy, zakłady produkcyjne i instytucje. Przeniósł swą kwaterę do domu przy ul. Józefa Chłopickiego 8 w Częstochowie, należącego do Wandy Bzowskiej „Wanda”. Do osób najbliższych mu w tym okresie można zaliczyć szefa sztabu majora Henryka Stolarskiego „Konrad”, komisarza cywilnego Dominika Zbierskiego „Gwiazda” i sekretarkę – NN „Wandę”. Zorganizował akcję sabotażu przemysłowego i kolejowego, powołując odrębny pion Związku Odwetu Związku Walki Zbrojnej. W kwietniu 1941 r., z powodu rozbicia przez gestapo i Abwehrę Komendy Obszaru Nr IV, Podokręg Zagłębiowski Związku Walki Zbrojnej wszedł bezpośrednio w skład Okręgu Śląskiego. Został jego komendantem. Na stanowisku tym pozostawał do połowy 1942 r. Jego prawą ręką stał się harcmistrz dr Bolesław Wiechuła „Jan”, mający liczne kontakty w terenie i kapitan Ewald Migula „Paweł”, odkomenderowany na Śląsk z Krakowa. Szefem sztabu został kapitan dyplomowany Józef Słaboszewski „Toruń”. Okręg Śląski po raz pierwszy otrzymał sztab zorganizowany według wzorów czysto wojskowych. Pod jego kierownictwem szybko i sprawnie zreorganizowano sieć terytorialną i ośrodki dowodzenia. Był poszukiwany przez gestapo w związku z wsypą krakowską. Otrzymał fikcyjne zatrudnienie w Robotniczej Spółdzielni Spożywców „Jedność” w Częstochowie. Zdekonspirowany w Częstochowie, zdołał ujść z zasadzki. Przez pewien czas, około połowy 1941 r., przebywał poza Częstochową i Okręgiem Śląskim, podczas organizacyjnego urlopu w Suchedniowie ratując nadszarpnięte zdrowie. Doprowadził do sfinalizowania wczesnym latem 1942 r. rozmów scaleniowych z kierownictwem Tajnej Organizacji Niepodległościowej. Zagrożonego aresztowaniem Komenda Główna Armii Krajowej odwołała do Warszawy. Powierzono mu stanowisko komendanta Okręgu Poznańskiego Armii Krajowej. W końcu lipca 1942 r. przybył do Ostrowa Wielkopolskiego i przystąpił do odbudowy rozbitego przez gestapo sztabu komendy Okręgu. Objął swą funkcję i występował odtąd jako „Zrąb”, „Kosiarz”, „Dziedzic” i „Profesor”. Kwaterował w wielu miejscach, głównie w Ostrowie Wielkopolskim, przemieszkując jakiś czas u Franciszka Berdychowskiego „Twardy”, „Wuja” przy ulicy Składowej 6, u Antoniego Kowalskiego „Wilga” przy ul. Starotargowej 21 (obecnie 23 Stycznia), u Wawrzyńca Rynkowskiego przy Rynku w tymże mieście, u Bogdana Strumpha „Kasper”, w Prześlinie koło Ostrowa Wielkopolskiego oraz w innych miejscach. Był fikcyjnie zameldowany w ostrowskim oddziale przedsiębiorstwa budowlanego inżyniera Ericha Neugebauera z Sierakowa jako stróż nocny pod nazwiskiem Jan Kowalski i w miejscowej firmie przewozowej jako woźnica Jan Kasprzak. Występował również w roli kolejarza Heinricha Schwartza lub Adolfa Schmidta. Używał munduru kolejarskiego. Z pomocą kapitana Jana Kamińskiego „Rokita” rozpoczął odbudowę rozbitych struktur konspiracyjnych. Pod koniec 1942 r. wydał swój pierwszy rozkaz odbudowujący sztab komendy Okręgu. W lutym 1943 r. skierował do Komendy Głównej Armii Krajowej meldunek organizacyjny o stanie Okręgu. Wtedy też został mianowany pułkownikiem. Podzielił Okręg na siedem inspektoratów rejonowych: Poznań Miasto, Poznań Teren, Ostrów Wielkopolski, Leszno, Gniezno, Wągrowiec, i Nowy Tomyśl, przy czym Inspektorat Poznań Miasto – ze względu na stałe zagrożenie – miał być dowodzony przez inspektora rejonowego Inspektoratu Poznań Teren. Do końca lutego 1943 r. obsadził stanowiska trzech inspektorów (Poznań, Ostrów Wielkopolski i Leszno); pozostałe od marca do kwietnia tego roku. W ciągu 1943 r. pod jego kierunkiem przeprowadzono akcję scalenia z Armią Krajową organizacji ogólnopolskich i lokalnych, w tym wojskowych: Stronnictwa Narodowego – Narodowej Organizacji Wojskowej i Stronnictwa Ludowego – Chłopskiej Straży. Akcja ta objęła również Szare Szeregi i Polskę Niepodległą. Opracował wycinkowy plan operacyjny powstania w Okręgu oraz powołał zawiązki mobilizacyjne do planu Odtwarzania Sił Zbrojnych Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VII. Rozbudował bądź utworzył od podstaw: Wojskową Administrację Zastępczą, Straż Ochrony Powstania – Wojskową Służbę Ochrony Powstania, Wojskową Służbę Kobiet, Okręgowe Kierownictwo Dywersji wraz z Ośrodkami, Biuro Informacji i Propagandy, Wydział Kolejnictwa i Wydział Kurierski. Rozwinął również akcję „N” bazując na pomocy uzyskanej z Warszawy. W styczniu 1943 r. przedłożył w Oddziale III Komendy Głównej Armii Krajowej dwa raporty, w których uzasadniał, że jedynie drogą zrzutów lotniczych można będzie zapewnić inspektorom wystarczające siły i środki do wypracowania koncepcji powstańczej, uruchomienia po jednym Ośrodku Kedywu Armii Krajowej, wytypowania ognisk walki i rozpoczęcie ćwiczeń w terenie. Nie bez znaczenia było też – jego zdaniem – podniesienie autorytetu Armii Krajowej wobec innych ugrupowań, zwłaszcza dla przyspieszenia akcji scaleniowej. Raporty odniosły skutek i już niebawem rozpoczęły się na terenie Okręgu przygotowania do wyznaczenia zrzutowisk, odpowiadających określonym wymaganiom. W pierwszej połowie stycznia 1944 r. zarządził odprawę sztabową, która miała się odbyć w Poznaniu w celu przekazania informacji i rozkazów otrzymanych z Komendy Głównej Armii Krajowej. Został aresztowany na Dworcu Głównym w Poznaniu. Wracał z Warszawy w mundurze niemieckiego kolejarza, mając dokumenty na nazwisko Heinrich Schwartz. Osadzono go w Forcie VII w Poznaniu. Po brutalnym śledztwie został skazany na karę śmierci.        
Rozstrzelano go 2 czerwca 1944 r. o godzinie 1900, w pobliskim Żabikowie. Jego ciało spalono w krematorium medycyny sądowej w Poznaniu.        
Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari IV i V klasy (nr 0519), Krzyżem Niepodległości, trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Medalem Pamiątkowym Za Wojnę 1918-1921, Odznaką I Brygady Legionów, oraz Krzyżem Armii Krajowej. 11 listopada 1995 r. został pośmiertnie mianowany generałem brygady.        
Jego nazwisko widnieje na tablicy ofiar obozu w Żabikowie, na grobie rodziny Mystkowskich starego cmentarza komunalnego w Piotrkowie Trybunalskim, na tablicy w krużgankach kościoła oo. Bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim, na domu przy ulicy 23 Stycznia 21 w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie miał swoją kwaterę i na tablicy Grobu Nieznanego Żołnierza cmentarzarodzinnej parafii w Paszkówce. W 1991 r. miasto Poznań nazwało jego imieniem ulicę na osiedlu Wilczy Młyn, wkrótce potem Rada Miejska w Katowicach nadała jego imię nowej ulicy w dzielnicy Zarzecze. W roku 1991 powstała w Poznaniu Fundacja Henryka Kowalówki. W 1995 r. Poczta Polska wydała kartkę pocztową z jego fotografią i napisem „50. rocznica Operacji »Burza« w Wielkopolsce”.        
Od 18 sierpnia 1923 r. był żonaty z Izabelą Mystkowską (1899-1993), miał syna Jerzego (ur. 1927 r., „Okrzeja”, poległego jako żołnierz 25. pułku piechoty Armii Krajowej 16 sierpnia 1944 r. pod Diablą Górą) i córkę Żywię (ur. 1924 roku, łączniczkę „Ninę” w sztabie Inspektoratu Rejonowego Armii Krajowej Piotrków, która ukończyła po wojnie studia medyczne i pracowała w Piotrkowie, zamężną Kowalską, zmarłą w 1993 r. ).        
Archiwum Zarządu Wojewódzkiego Związku Kombatantów RP i b. Więźniów Politycznych. Teczka członkowska Stanisławy Kowalówkowej nr 122-720; Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie. Teczka personalna generała Henryka Kowalówki nr 5154; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, Londyn 1970-1976, tom I-III; Bartelski Lesław, AK. Podziemna Armia 27 IX1939-30 VI 1943, Warszawa 1990; Borzobohaty Wojciech, „Jodła”. Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1984; Dąbrowa-Kostka Stanisław, Hitlerowskie afisze śmierci, Kraków 1983; Niekrasz Juliusz, Z dziejów AK na Śląsku, Warszawa 1985; Niesobski E., Pfeiferówna J., Dziennik Harcerza i „Szarotki” 1939-1944, Wrocław 1986; Odorkiewicz E., Kowalówka Henryk [w:] Polski Słownik Biograficzny. Wrocław -Warszawa-Kraków,1968-1969, tom XIV; Pluta-Czachowski Kazimierz, Organizacja Orła Białego. Zarys genezy,organizacji i działalności, Warszawa 1987; Przemsza-Zieliński J., Księga wrześniowej chwały pułków śląskich, Katowice 1991, tom I; [Res.] Uroczystość w Wielkich Drogach. Nowy patron szkoły, "Dziennik Polski" z 30 IX 1996 r.; Rybicki Stanisław, Pod znakiem lwa i kruka, Warszawa 1990; Starczewski M., Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939-1945, Katowice 1988; Studencki J., Szkoła Podstawowa w Wielkich Drogach otrzymała imię Armii Krajowej, „Informator Towarzystwa Przyjaciół Skawiny”, 1996, nr 38; Szymankiewicz Zenon, Pułkownik Henryk Kowalówka, Komendant Poznańskiego Okręgu Armii Krajowej, [w:] Kronika Wielkopolska, 1993, nr 4; Szymankiewicz Zenon, Spadochrony nad okupowaną Wielkopolską, Poznań 1979; Ślaski Jerzy, Polska walcząca (1939-1945), Warszawa 1990; Walter-Janke Zygmunt, Podziemny Śląsk. Początki konspiracji na Śląsku 1939-1941, Warszawa 1968; Walter-Janke Zygmunt, W Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1986; Wolna H., Pułkownik ‘Topola”. „Katolik”, 1990, nr 35; W konspiracji Wielkopolskiej 1939-1945. Wybór wspomnień. Zebrał i wstępem oraz komentarzem opatrzył Zenon Szymankiewicz, Poznań 1993; Woźniak M., Kowalówka Henryk [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa – Poznań 1981; Woźniak M., Poznański Okręg Armii Krajowej, „Więź” 1991 nr 2; Woźniak M., Więźniowie więzienia policyjnego gestapo w latach 1943-1945 [w:] Kronika Wielkopolska, 1985, nr 1; Wroński Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974; Zawadzka Elżbieta, Szkice z dziejów Wojskowej Służby Kobiet, Toruń 1993; Zbiory dokumentów dotyczących generała Henryka Kowalówki, żony Izabeli, córki Żywii i syna Jerzego w posiadaniu Józefa Kowalówki w Zatorze