Z Małopolska w II Wojnie Światowej

Gąsiorowski Teodor, Organizacja Okręgu Krakowskiego Związku Walki Zbrojnej

Wiosną 1939 r. w przewidywaniu iż w ciągu kilku miesięcy konflikt polityczny z III Rzeszą przerodzi się w otwartą wojnę, Oddział II (wywiadowczy) polskiego Sztabu Głównego poczynił przygotowania związane z możliwością utraty kontroli nad częścią terytorium państwa. Wzdłuż granicy z Niemcami zorganizowano szereg komórek konspiracyjnych składających się z ludzi o nieskazitelnej postawie patriotycznej, zdecydowanych pozostać na tyłach przeciwnika i prowadzić tam akcje dywersyjne. Ludzie ci zostali przeszkoleni przez oficerów Oddziału II oraz wyposażeni w broń i materiały wybuchowe, które zawczasu złożono w zakonspirowanych magazynach. Na polecenie najwyższych władz pod różnymi pretekstami zwolniono ich z obowiązku mobilizacyjnego. Struktura otrzymała nazwę Dywersji Pozafrontowej.

Szybki przebieg działań wojennych oraz koniec kampanii wrześniowej 1939 r. spowodowały, że jedynie w sporadycznych wypadkach Dywersja Pozafrontowa weszła do akcji zbrojnej. Zasadniczo jej struktury pozostały nieujawnione. Na południu Polski bardzo szybko, jeszcze w trakcie trwania działań wojennych, zostały przeorganizowane w Organizację Orła Białego. Za datę powołania w Krakowie organizacji do życia przyjmuje się 22 września 1939 r. Organizaca Orła Białego utrzymała odziedziczoną po Dywersji Pozafrontowej strukturę konspiracyjnych „piątek” bojowych, a ponadto w krótkim czasie zaczęła wydawać własną prasę. Nie była tylko organizacją wojskową, ale i polityczną. Szybko stała się znaczącą siłą podziemia.

Kiedy 16 października 1939 r. do Krakowa przyjechał z zadaniem zorganizowania struktur konspiracyjnych generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski zastał tu niemal gotową siatkę organizacyjną. Rozmawiał z podpułkownikiem Kazimierzem Plutą-Czachowskim „Gołdyn”, majorem Kazimierzem Kierzkowskim „Prezes” i porucznikiem Ludwikiem Muzyczką „Ludwik” z kierownictwa Organizacji Orła Białego, a także z działaczami Polskiej Partii Socjalistycznej. Generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski został poinformowany od podjęciu działalności zgodnej z profilem przedwojennego Związku Strzeleckiego uzupełnionym o sabotaż, dywersję i akcje samopomocowe. Zdecydowano, że podstawą tworzenia Służby Zwycięstwu Polski w krakowskiem staną się działające tu siatki Organizacji Orła Białego. Generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski zaakceptował strukturę, założenia i sposoby działalności organizacji. Została ona podporządkowana Służbie Zwycięstwu Polski, ale na szczeblu centralnym, a nie lokalnym. Miała stać się zbrojnym ramieniem Służby Zwycięstwu Polski prowadzącym walkę bieżącą.

18 października dowódcą Okręgu mianowano pułkownika Juliana Filipowicza „Róg”, komisarzem cywilnym Tadeusza Orzelskiego „Tadeusz” z Polskiej Partii Socjalistycznej. Po pewnym czasie zaprzysiągł on członków Okręgowej Rady Politycznej: Józefa Cyrankiewicza (Polska Partia Socjalistyczna), Mikołaja Kwaśniewskiego (Stronnictwo Demokratyczne), Stanisława Mierzwę (Stronnictwo Ludowe), Władysław Tempkę (Stronnictwo Pracy) i Kazimierza Kierzkowskiego (Organizacja Orła Białego).

Specyfiką Służby Zwycięstwu Polski było traktowanie tej organizacji jako zakonspirowanej administracji wojskowej, której Dowództwa Wojewódzkie miały pozostać odpowiednikami przedwojennych Dowództw Okręgu Korpusu, w których kompetencje Dowódców poszerzono o dowodzenie jednostkami wojskowymi znajdującymi się na ich terytorium. Ostatecznie ich zadania określono jako:

- powołanie na wyznaczonym terenie struktury dowodzenia od związków taktycznych do garnizonów terenowych

- organizowanie samoobrony i walki bieżącej

- przygotowanie sił wojskowych i społeczeństwa do powstania powszechnego.

Okręg Krakowski Służby Zwycięstwu Polski (na tym terenie nie używano nazwy Dowództwa Wojewódzkiego) odpowiadał terytorialnie przedwojennemu Dowództwu Okręgu Korpusu V i obejmował całe województwo krakowskie, całe województwo śląskie (razem z ziemiami włączonymi do Rzeszy), część województwa kieleckiego (Zagłębie Dąbrowskie, powiaty Olkusz i Miechów) oraz 12 powiatów województwa lwowskiego leżących po zachodniej stronie Sanu, a więc znajdujących się pod okupacją niemiecką. Dodatkowo podlegał mu teren powiatu pińczowskiego z przedwojennego Dowództwa Okręgu Korpusu X.

Przybyły do Krakowa 20 października 1939 r. dowódca Okręgu, wraz ze swoim szefem sztabu majorem Janem Cichockim „Jaś” stworzyli strukturę dowodzenia. Wydział organizacyjny objął kapitan Władysław Galica, „Bródka”, Wydział Informacyjny kapitan Feliks Tadeusz Polkowski „Rosa”, Wydział Wyszkolenia i Walki Konspiracyjnej – porucznik Ewald Migula „Paweł”, Wydział Polityczny – kapitan Zygmunt Kłopotowski „Konar”, Łączność major Florian Mieczysław Cerkaski. Nie znamy nazwiska ani pseudonimu pierwszego kwatermistrza Okręgu. Utworzono dziewięć Rejonów Organizacyjnych. Prowadzono proces podporządkowywania lokalnych organizacji konspiracyjnych. Ze specjalną uwagą potraktowano problematykę przerzutów ludzi i materiałów przez południową granicę Generalnego Gubernatorstwa tworząc osobną strukturę siatki przerzutowej niezależnej od dowództw terenowych. Kierowali nią major Józef Kopecki „Gala” i Józef Prus „Adolf”.

W listopadzie przysłano z Dowództwa Służby Zwycięstwu Polski dodatkową grupę emisariuszy, którzy znali specyfikę południowej Polski. Zostali oni natychmiast rozesłani w teren z zadaniem utworzenia dowództw powiatowych. Mieli zwerbować do służby konspiracyjnej oficerów służby stałej i rezerwy, podoficerów, działaczy politycznych, członków organizacji paramilitarnych: Przysposobienia Wojskowego, Związku Strzeleckiego, Związku Harcerstwa Polskiego. Ludzi ci mieli wejść w skład lokalnych dowództw i silnych komórek łączności zdolnych utrzymać kontakt z dowództwami wyższego szczebla, a także z gminnymi „trójkami” i „piątkami” konspiracyjnymi. Prace te przebiegały niezbyt szybko i do końca roku ograniczały się raczej do rozpoznania sytuacji społeczno-politycznej w powiatach. Szybciej Służba Zwycięstwu Polski rozwijała się jedynie w większych miastach: Nowym Sączu, Rzeszowie i Tarnowie oraz na Śląsku.

Emisariusze ci mieli także zadanie o charakterze zupełnie odmiennym. W terenie działało dziesiątki organizacji, czasami mikroskopijnych, rozbudowujących burzliwie swój potencjał. Trzeba je było podporządkować jednolitemu kierownictwu, a zarazem zahamować ich rozwój, który prowadzony w sposób niemalże jawny musiał doprowadzić do rozkonspirowania całego ruchu, a najbardziej aktywnych ludzi skazać na aresztowanie i śmierć.

Równolegle z Służbą Zwycięstwu Polski w Krakowie rozwijały się organizacje pułkowników Adama Epplera, Edwarda Godlewskiego, Tadeusza Komorowskiego i Klemensa Rudnickiego. Miały one charakter czysto wojskowy i odmawiały podporządkowania się jakimkolwiek siłom politycznym. Pułkownik Tadeusz Komorowski w rozmowie z działaczami Stronnictwa Narodowego szczebla centralnego wprost stwierdził, że odmawia nawiązania ściślejszych kontaktów. Podobnie pułkownicy nie uznawali nadrzędnej roli Służby Zwycięstwu Polski, uważając ją za równorzędną organizację jedynie uzurpującą sobie prawo do reprezentowania Naczelnego Wodza. Dopiero, gdy w połowie stycznia 1940 r. wrócił wysłany do Budapesztu porucznik W. Ledóchowski, kurier tych organizacji, z potwierdzeniem pełnomocnictw generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego bez specjalnego zapału podporządkowały się Służbie Zwycięstwu Polski.

13 listopada 1939 r. rząd Rzeczypospolitej na uchodźstwie zdecydował o przeorganizowaniu Służby Zwycięstwu Polski i wcielanych do niego niewielkich grup konspiracyjnych w jednolitą w skali kraju strukturę wojskową: Związek Walki Zbrojnej. 25 stycznia 1940 r. przyjechał do Krakowa pułkownik dyplomowany Janusz Albrecht „Wojciech” z zarządzeniami wykonawczymi do tej decyzji. Terytorium kraju podzielono na sześć Obszarów. W lutym 1940 r. utworzono Obszar IV Krakowsko-Śląski Związku Walki Zbrojnej, pokrywający się terytorialnie z dotychczasowym Okręgiem Krakowskim Służby Zwycięstwu Polski. Obejmował on swoją działalnością teren wyznaczony na południu nową granicą słowacką, poprzez dawną zachodnią granicę państwa, od północy wzdłuż granicy Dystryktu Kraków (z Pińczowem po stronie „krakowskiej”) do linii Sanu na wschodzie. Podzielono go na Okręgi Krakowski i Śląski (z ziem włączonych do Rzeszy) oraz samodzielny Podokręg Zagłębie Dąbrowskie. Okręg Krakowski Związku Walki Zbrojnej podzielono na dziewięć Inspektoratów Rejonowych: Kraków, Miechów, Nowy Sącz, Nowy Targ (jesienią 1942 r. został przeorganizowany na Obwód z Placówkami, które zastąpiły dawne Obwody w Zakopanem, Nowym Targu, Rabce, Jordanowie i Makowie Podhalańskim), Tarnów, Krosno, Rzeszów, Przemyśl, Tarnobrzeg.

Komendantem Obszaru, zgodnie z nominacją Naczelnego Wodza, został pułkownik Tadeusz Komorowski „Korczak”, szefem jego sztabu major Jan Cichocki „Jaś”. Pułkownik Julian Filipowicz pozostał na stanowisku komendanta Okręgu Krakowskiego. Funkcję szefa jego sztabu objął major Wincenty Galica. Podlegały mu Wydziały: I organizacyjno-personalny, II – wywiadu i kontrwywiadu, III - planowania i szkolenia, IV – kwatermistrzowski, V – łączności, a także nowo zbudowany pion propagandy i walki cywilnej oraz (od kwietnia 1940 r.) Związek Odwetu.