Z Małopolska w II Wojnie Światowej

Dr Teodor Gąsiorowski

OBEP IPN w Krakowie

Organizacja Okręgu Krakowskiego
Związku Walki Zbrojnej

Wiosną 1939 r. w przewidywaniu iż w ciągu kilku miesięcy konflikt polityczny z III Rzeszą przerodzi się w otwartą wojnę, Oddział II (wywiadowczy) polskiego Sztabu Głównego poczynił przygotowania związane z możliwością utraty kontroli nad częścią terytorium państwa. Wzdłuż granicy z Niemcami zorganizowano szereg komórek konspiracyjnych składających się z ludzi o nieskazitelnej postawie patriotycznej, zdecydowanych pozostać na tyłach przeciwnika i prowadzić tam akcje dywersyjne. Ludzie ci zostali przeszkoleni przez oficerów Oddziału II oraz wyposażeni w broń i materiały wybuchowe, które zawczasu złożono w zakonspirowanych magazynach. Na polecenie najwyższych władz pod różnymi pretekstami zwolniono ich z obowiązku mobilizacyjnego. Struktura otrzymała nazwę Dywersji Pozafrontowej.

Szybki przebieg działań wojennych oraz koniec kampanii wrześniowej 1939 r. spowodowały, że jedynie w sporadycznych wypadkach Dywersja Pozafrontowa weszła do akcji zbrojnej. Zasadniczo jej struktury pozostały nieujawnione. Na południu Polski bardzo szybko, jeszcze w trakcie trwania działań wojennych, zostały przeorganizowane w Organizację Orła Białego. Za datę powołania w Krakowie organizacji do życia przyjmuje się 22 września 1939 r. OOB utrzymała odziedziczoną po Dywersji Pozafrontowej strukturę konspiracyjnych „piątek” bojowych, a ponadto w krótkim czasie zaczęła wydawać własną prasę. Nie była tylko organizacją wojskową, ale i polityczną. Szybko stała się znaczącą siłą podziemia.

Kiedy 16 października do Krakowa przyjechał z zadaniem zorganizowania struktur konspiracyjnych gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski zastał tu niemal gotową siatkę organizacyjną. Rozmawiał z ppłk. Kazimierzem Plutą-Czachowskim „Gołdyn”, mjr Kazimierzem Kierzkowskim „Prezes” i por. Ludwikiem Muzyczką „Ludwik” z kierownictwa OOB, a także z działaczami Polskiej Partii Socjalistycznej. Tokarzewski został poinformowany od podjęciu działalności zgodnej z profilem przedwojennego Związku Strzeleckiego uzupełnionym o sabotaż, dywersję i akcje samopomocowe. Zdecydowano, że podstawą tworzenia Służby Zwycięstwu Polski w krakowskiem staną się działające tu siatki OOB. Tokarzewski zaakceptował strukturę, założenia i sposoby działalności organizacji. Została ona podporządkowana SZP, ale na szczeblu centralnym, a nie lokalnym. Miała stać się zbrojnym ramieniem SZP prowadzącym walkę bieżącą.

18 października dowódcą Okręgu mianowano płk. Juliana Filipowicza „Róg”, komisarzem cywilnym Tadeusza Orzelskiego „Tadeusz” z PPS. Po pewnym czasie zaprzysiągł on członków Okręgowej Rady Politycznej: Józefa Cyrankiewicza (PPS), Mikołaja Kwaśniewskiego (Stronnictwo Demokratyczne), Stanisława Mierzwę (Stronnictwo Ludowe), Władysław Tempkę (Stronnictwo Pracy) i Kazimierza Kierzkowskiego (OOB).

Specyfiką SZP było traktowanie tej organizacji jako zakonspirowanej administracji wojskowej, której Dowództwa Wojewódzkie miały pozostać odpowiednikami przedwojennych Dowództw Okręgu Korpusu, w których kompetencje Dowódców poszerzono o dowodzenie jednostkami wojskowymi znajdującymi się na ich terytorium. Ostatecznie ich zadania określono jako:

- powołanie na wyznaczonym terenie struktury dowodzenia od związków taktycznych do garnizonów terenowych

- organizowanie samoobrony i walki bieżącej

- przygotowanie sił wojskowych i społeczeństwa do powstania powszechnego.

Okręg Krakowski SZP (na tym terenie nie używano nazwy Dowództwa Wojewódzkiego) odpowiadał terytorialnie przedwojennemu DOK V i obejmował całe województwo krakowskie, całe województwo śląskie (razem z ziemiami włączonymi do Rzeszy), część województwa kieleckiego (Zagłębie Dąbrowskie, powiaty Olkusz i Miechów) oraz 12 powiatów województwa lwowskiego leżących po zachodniej stronie Sanu, a więc znajdujących się pod okupacją niemiecką. Dodatkowo podlegał mu teren powiatu pińczowskiego z przedwojennego DOK X.

Przybyły do Krakowa 20 października 1939 r. dowódca Okręgu, wraz ze swoim szefem sztabu mjr. Janem Cichockim „Jaś” stworzyli strukturę dowodzenia. Wydział organizacyjny objął kpt. Władysław Galica, „Bródka”, Wydział Informacyjny kpt. Feliks Tadeusz Polkowski „Rosa”, Wydział Wyszkolenia i Walki Konspiracyjnej – por. Ewald Migula „Paweł”, Wydział Polityczny – kpt. Zygmunt Kłopotowski „Konar”, Łączność mjr Florian Mieczysław Cerkaski. Nie znamy nazwiska ani pseudonimu pierwszego kwatermistrza Okręgu. Utworzono dziewięć Rejonów Organizacyjnych. Prowadzono proces podporządkowywania lokalnych organizacji konspiracyjnych. Ze specjalną uwagą potraktowano problematykę przerzutów ludzi i materiałów przez południową granicę Generalnego Gubernatorstwa tworząc osobną strukturę siatki przerzutowej niezależnej od dowództw terenowych. Kierowali nią mjr Józef Kopecki „Gala” i Józef Prus „Adolf”.

W listopadzie przysłano z Dowództwa SZP dodatkową grupę emisariuszy, którzy znali specyfikę południowej Polski. Zostali oni natychmiast rozesłani w teren z zadaniem utworzenia dowództw powiatowych. Mieli zwerbować do służby konspiracyjnej oficerów służby stałej i rezerwy, podoficerów, działaczy politycznych, członków organizacji paramilitarnych: Przysposobienia Wojskowego, Związku Strzeleckiego, Związku Harcerstwa Polskiego. Ludzi ci mieli wejść w skład lokalnych dowództw i silnych komórek łączności zdolnych utrzymać kontakt z dowództwami wyższego szczebla, a także z gminnymi „trójkami” i „piątkami” konspiracyjnymi. Prace te przebiegały niezbyt szybko i do końca roku ograniczały się raczej do rozpoznania sytuacji społeczno-politycznej w powiatach. Szybciej SZP rozwijało się jedynie w większych miastach: Nowym Sączu, Rzeszowie i Tarnowie oraz na Śląsku.

Emisariusze ci mieli także zadanie o charakterze zupełnie odmiennym. W terenie działało dziesiątki organizacji, czasami mikroskopijnych, rozbudowujących burzliwie swój potencjał. Trzeba je było podporządkować jednolitemu kierownictwu, a zarazem zahamować ich rozwój, który prowadzony w sposób niemalże jawny musiał doprowadzić do rozkonspirowania całego ruchu, a najbardziej aktywnych ludzi skazać na aresztowanie i śmierć.

Równolegle z SZP w Krakowie rozwijały się organizacje pułkowników Adama Epplera, Edwarda Godlewskiego, Tadeusza Komorowskiego i Klemensa Rudnickiego. Miały one charakter czysto wojskowy i odmawiały podporządkowania się jakimkolwiek siłom politycznym. Płk. T. Komorowski w rozmowie z działaczami SN szczebla centralnego wprost stwierdził, że odmawia nawiązania ściślejszych kontaktów. Podobnie pułkownicy nie uznawali nadrzędnej roli SZP, uważając ją za równorzędną organizację jedynie uzurpującą sobie prawo do reprezentowania Naczelnego Wodza. Dopiero, gdy w połowie stycznia 1940 r. wrócił wysłany do Budapesztu por. W. Ledóchowski, kurier tych organizacji, z potwierdzeniem pełnomocnictw gen. M. Tokarzewskiego bez specjalnego zapału podporządkowały się SZP.

13 listopada 1939 r. rząd Rzeczypospolitej na uchodźstwie zdecydował o przeorganizowaniu SZP i wcielanych do niego niewielkich grup konspiracyjnych w jednolitą w skali kraju strukturę wojskową: Związek Walki Zbrojnej. 25 stycznia 1940 r. przyjechał do Krakowa płk. dypl. Janusz Albrecht „Wojciech” z zarządzeniami wykonawczymi do tej decyzji. Terytorium kraju podzielono na sześć Obszarów. W lutym 1940 r. utworzono Obszar IV Krakowsko-Śląski ZWZ, pokrywający się terytorialnie z dotychczasowym Okręgiem Krakowskim SZP. Obejmował on swoją działalnością teren wyznaczony na południu nową granicą słowacką, poprzez dawną zachodnią granicę państwa, od północy wzdłuż granicy Dystryktu Kraków (z Pińczowem po stronie „krakowskiej”) do linii Sanu na wschodzie. Podzielono go na Okręgi Krakowski i Śląski (z ziem włączonych do Rzeszy) oraz samodzielny Podokręg Zagłębie Dąbrowskie. Okręg Krakowski ZWZ podzielono na dziewięć Inspektoratów Rejonowych: Kraków, Miechów, Nowy Sącz, Nowy Targ (jesienią 1942 r. został przeorganizowany na Obwód z Placówkami, które zastąpiły dawne Obwody w Zakopanem, Nowym Targu, Rabce, Jordanowie i Makowie Podhalańskim), Tarnów, Krosno, Rzeszów, Przemyśl, Tarnobrzeg.

Komendantem Obszaru, zgodnie z nominacją Naczelnego Wodza, został płk. Tadeusz Komorowski „Korczak”, szefem jego sztabu mjr. J. Cichocki „Jaś”. Płk. J. Filipowicz pozostał na stanowisku komendanta Okręgu Krakowskiego. Funkcję szefa jego sztabu objął mjr. W. Galica. Podlegały mu Wydziały: I organizacyjno-personalny, II – wywiadu i kontrwywiadu, III - planowania i szkolenia, IV – kwatermistrzowski, V – łączności, a także nowo zbudowany pion propagandy i walki cywilnej oraz (od kwietnia 1940 r.) Związek Odwetu.