Z Małopolska w II Wojnie Światowej

RYDZ-ŚMIGŁY Edward „Śmigły”, „Tarłowski”, używał nazwiska Adam Zawisza (1886 – 1941).        
Urodzony 11 marca 1886 r. w Brzeżanach. Syn Tomasza Rydza (plutonowego 7. pułku ułanów austriackich, później wachmistrza policji, zmarłego w 1888 r.) i Marii z d. Babiak (córki listonosza, zmarłej w 1896 r.). Zaopiekował się nim dziadek, Jan Babiak, później rodzina doktora Tadeusza Uranowicza. Uczęszczał do gimnazjum św. Anny w Brzeżanach. Interesował się myślą społeczną i polityczną. Czytał pisma Wincentego Lutosławskiego i Bolesława Limanowskiego. Był utalentowanym rysownikiem. Pod koniec nauki w gimnazjum wstąpił do socjalistycznej organizacji młodzieżowej „Promień”. Należał do „Odrodzenia”. W 1905 r. zdał z wyróżnieniem maturę. Rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Leona Wyczółkowskiego, a później Teodora Axentowicza. Korzystał z finansowego wsparcia burmistrza Brzeżan, Stanisława Schätzla. W 1907 r. zachęcał chłopów do głosowania na ludowców w wyborach do państwowych organów przedstawicielskich. W 1908 r. wstąpił do Związku Walki Czynnej. Przerwał studia na ASP i przeniósł się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zetknął się z Walerym Sławkiem, Aleksandrem Prystorem i Kazimierzem Sosnkowskim. W latach 1910–1911 ukończył obowiązkową dla maturzystów austriacką szkołę oficerów rezerwy w Wiedniu i odsłużył rok w 4. pułku piechoty. Awansowano go na stopień chorążego. W 1912 r. ukończył niższy, a następnie wyższy kurs oficerski Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Był pierwszym komendantem Oddziału Związku Strzeleckiego w Brzeżanach. W 1912 r. został też komendantem kursu strzeleckiego w Krakowie. W 1913 r. wrócił na Akademię Sztuk Pięknych pod opiekę prof. Józefa Pankiewicza. W 1913 roku został mianowany komendantem Okręgu Związku Strzeleckiego we Lwowie. Był także redaktorem odpowiedzialnym miesięcznika Strzelec. W 1914 r. ukończył studia. W lipcu 1914 r. został zmobilizowany do Cesarskiego i Królewskiego 55. pułku piechoty w Brzeżanach. Wkrótce wyreklamował go z wojska Józef Piłsudski. 13 sierpnia 1914 r. objął dowództwo III batalionu Legionów Polskich. Brał udział w zajęciu Kielc. Uczestniczył w tworzeniu służby wywiadowczej – Komendy Wywiadów Bliskich. Po opuszczeniu Kielc jego oddział zajął Nowy Korczyn. Później stoczył kilka mniejszych walk. 9 października 1914 r. awansowano go na stopień majora. Jego III batalion wyróżnił się podczas bitew w październiku 1914 r. pod Anielinem i w grudniu 1914 r. pod Łowczówkiem. 18 grudnia 1914 r. został dowódcą 1. pułku piechoty Legionów. W czasie walk pozycyjnych pod Pińczowem zainteresował się piłką nożną. Po rozpoczęciu ofensywy w maju 1915 r. jego oddział brał udział w walkach pod Konarami. 1 maja 1915 r. został awansowany na stopień podpułkownika Legionów. Jesienią 1915 r. objął czasowo dowództwo nad częścią I Brygady Legionów, stacjonującą pomiędzy Trojanówką a Kostiuchnówką. W lipcu 1916 r. jego pułk zostały zmuszone do odwrotu spod Kostiuchnówki do Baranowicz. W wyniku konfliktu na tle narodowościowym w dowództwie Polskiego Korpusu Posiłkowego w 1916 r. poprosił o zwolnienie ze służby i przeniesienie do armii austriackiej. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada 1916 r. wydawało się, że żołnierze wrócą do służby, jednak 12 lipca 1917 r. jego pułk odmówił złożenia przysięgi wierności władzom niemieckim. Został zwolniony ze służby bez prawa noszenia munduru. Wyjechał do Krakowa. W tym czasie ciężko zachorował, a po wyzdrowieniu symulował chorobę, aby nie zostać wcielonym do armii austriackiej. Objął kierownictwo Polskiej Organizacji Wojskowej, przeniósł siedzibę sztabu organizacji do Krakowa i rozszerzył jej działalność również na Galicję. Zreorganizował struktury Polskiej Organizacji Wojskowej. Dążył do jak najmocniejszego zakonspirowania jej komórek. Doprowadził do nawiązania kontaktów z Polakami służącymi w armii rosyjskiej, a także z II Brygadą Józefa Hallera, która przedarła się za Dniestr. Wraz z Michałem Sokolnickim, Andrzejem Strugiem, Józefem Beckiem i Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim wyjechał na Ukrainę i Białoruś. Próbował rozpocząć tworzenie nowego wojska polskiego. Pojechał do Warszawy. Tam zaproponowano mu stanowisko ministra wojny w rządzie Józefa Świeżyńskiego. Na 1 listopada 1918 roku zarządził mobilizację Polskiej Organizacji Wojskowej, jednocześnie proponując powołanie niezależnego od Rady Regencyjnej, republikańsko-demokratycznego rządu z siedzibą w Lublinie, dokąd pojechał 3 listopada 1918 r. Został dowódcą wojsk polskich na terenach byłej okupacji austriackiej. 7 listopada 1918 r. został ministrem wojny w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego. Zarządził rozwiązanie Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie byłej okupacji austriackiej. 11 listopada 1918 r. przyjechał do Warszawy, gdzie Jozef Piłsudski mianował go dowódcą Okręgu Generalnego w Lublinie. Rząd Ignacego Daszyńskiego mianował go generałem podporucznikiem, ale decyzja ta nie została zatwierdzona przez Józefa Piłsudskiego. 21 listopada 1918 r. Józef Piłsudski mianował go na ten sam stopień. 22 grudnia 1918 r. został mianowany dowódcą Okręgu Generalnego Warszawa. Na przełomie stycznia i lutego 1919 r. objął dowództwo nad Grupą Operacyjną „Kowel” z zadaniem obrony odcinka Hrubieszów – Włodzimierz Wołyński – Stochód – Maniewicze przed wojskami Ukrainy Naddnieprzańskiej. Na Wołyniu działał do kwietnia 1919 r. Przeniesiono go na Wileńszczyznę. Objął dowództwo nad 3. batalionem 1. pułku piechoty Legionów i dwiema bateriami artylerii. Mianowano go głównodowodzącym walk o Wilno. Opanował je, jak również Nowogródek i Baranowicze. 27 kwietnia 1919 r. został podporządkowany generałowi Stanisławowi Szeptyckiemu, który kierował działaniami na całym froncie litewsko-białoruskim. 30 kwietnia 1919 r. utrzymał atakowane przez bolszewików Wilno i przeszedł do kontrnatarcia. Zajął Pikieliszki, Mejszagołę i Korwie. Kontynuowały ofensywę. W połowie sierpnia 1919 r. odrzucił Sowietów za Dźwinę. Na mocy porozumienia z 30 grudnia 1919 r. z Łotyszami objął dowództwo wspólnej operacji zaczepnej. 21 lutego 1920 r. jego oddziały defilowały w zajętym Deneburgu, a pod koniec marca wycofały się do Baranowicz. Podczas ofensywy wiosennej 1920 r. otrzymał zadanie zajęcia Żytomierza. Później dowodził 3. Armią, która 7 maja 1920 r. zdobyła Kijów. 8 maja 1920 r. odebrał w mieście defiladę oddziałów polskich i sprzymierzonych żołnierzy atamana Semena Petlury. 8 czerwca 1920 r. otrzymał rozkaz wycofania się z Kijowa. Odmówił jego wykonania, domagając się potwierdzenia polecenia przez samego Józefa Piłsudskiego. 10 czerwca 1920 r. zarządził odwrót. Podczas odwrotu został dowódcą Frontu Południowo-Wschodniego. Doprowadził 3. Armię na Wołyń. Przeprowadził udany kontratak na konnicę Siemiona Budionnego, co ustabilizowało linię frontu. 6 sierpnia 1920 r. został dowódcą nowo utworzonego Frontu Środkowego. 16 sierpnia 1920 r. uderzył ze skrzydła na oddziały bolszewickie. 22 września 1920 r. wkroczył do Sejn, a do 26 września 1920 r. do Grodna. Jego 2. Armia zabezpieczała akcję zajęcia Wilna przez gen. Lucjana Żeligowskiego. Po zawarciu rozejmu w 1920 r. zmienił nazwisko na „Rydz-Śmigły”. Od jesieni 1921 roku Rydz-Śmigły działał w konspiracyjnej organizacji Honor i Ojczyzna. Stanął na czele wileńskiej „strażnicy” organizacji. 15 września 1922 r. został inspektorem Inspektoratu Armii nr I. Stanął po stronie Jozefa Piłsudskiego w sporze z 1923 z Władysławem Sikorskim na temat organizacji najwyższych władz wojskowych. Uzupełniał swą wiedzę z wojskowości. Nie brał udziału w przewrocie majowym 1926 r. ale wysłał do stolicy dwa pułki, które wsparły siły Jozefa Piłsudskiego. W listopadzie 1926 r. został mianowany inspektorem armii z siedzibą w Warszawie. Nie uczestniczył w życiu politycznym. 25 grudnia 1927 r. wraz z Walerym Sławkiem wziął udział w zjeździe ziemian z województwa poznańskiego i pomorskiego. W 1929 r., wraz z grupą generałów, odwiedził Józefa Piłsudskiego w Druskienikach, aby przekazać mu niezadowolenie grupy najwyższych rangą wojskowych, jakie wywołała polityka tzw. grupy pułkowników. 11 maja 1935 r. odbył poufna rozmowę z umierającym Józefem Piłsudskim. 13 maja 1935 r. prezydent Ignacy Mościcki zadecydował mianował go Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. 27 grudnia 1935 r. uczestniczył w obchodach rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Miało to swoją wymowę symboliczną – Józef Piłsudski nie przywiązywał dużej wagi do walki Polaków w Wielkopolsce. 3 maja 1936 roku brał natomiast udział w obchodach rocznicowych powstań śląskich. W 1936 r. zmienił kolejność nazwisk na „Śmigły-Rydz”. 28 sierpnia 1936 r. odwiedził stolicę Francji w celu uzgodnienia warunków zawarcia nowego sojuszu wojskowego. 10 listopada 1936 r. prezydent Ignacy Mościcki mianował go generałem broni i jednocześnie Marszałkiem. 18 maja 1937 r. uczestniczył w komersie korporacji akademickiej „Arkonia”. W połowie marca 1938 r. poparł wymuszenie przez dyplomację nawiązania stosunków dyplomatycznych z Litwą. 12 października 1938 r. przyjął w Cieszynie defiladę wojskową. 23 marca 1939 r. zarządził częściową mobilizację alarmową. 23 sierpnia 1939 r. zarządzono mobilizację wojska w okręgach korpusów graniczących z Niemcami. 1 września 1939 r., po zaatakowaniu Polski przez III Rzeszę, prezydent RP Ignacy Mościcki mianował go Wodzem Naczelnym. 7 września 1939 r. opuścił zagrożoną przez Niemców Warszawę. Przeniósł swoje stanowisko dowodzenia do Brześcia. Nakazał obronę „przedmościa rumuńskiego. 17 września 1939 r. rano otrzymał informację o wkroczeniu Armii Czerwonej. 18 września 1939 r.  przekroczył granicę z Rumunią na rzece Czeremosz. Został oddzielony przez Rumunów od prezydenta i rządu. Przewieziono go 19 września 1939 r. do Krajowej, gdzie został internowany w pałacu Michail. 14 października 1939 r. pod eskortą policji przewieziono go w Karpaty Południowe, gdzie zamieszkał w willi byłego rumuńskiego premiera Mirona Cristea w wiosce Dragoslavele. 27 października 1939 r. zrezygnował z pełnionej funkcji Naczelnego Wodza i Głównego Inspektora Sił Zbrojnych. Nawiązał kontakt z podpułkownikiem Józefem Nejsarkiem, który zorganizował mu ucieczkę z internowania. 10 grudnia 1940 r. przekroczył granicę rumuńsko-węgierską. W celu zmylenia wywiadu niemieckiego, podawał się za Stanisława Kwiatkowskiego, profesora ze Lwowa. Przez krótki czas przebywał w Szegedzie, później w Budapeszcie w mieszkaniu Franciszka Barnerta. Tam zdobył fałszywe dokumenty na nazwisko Stanisław Rogowski. Ukrywał się w Balatonföldvár. 8 kwietnia 1941 r. powrócił do Budapesztu, gdzie przebywał w sanatorium. 10 maja 1941 r. zamieszkał w Szantod w majątku jednego ze swoich znajomych. Planował utworzenie, wzorowanego na Polskiej Organizacji Wojskowej, ) Obozu Polski Walczącej. 25 października 1941 r. wyruszył pociągiem z budapeszteńskiego dworca Keleti, w Rożnawie przesiadł się do samochodu, granicę węgiersko-słowacką przekroczył pieszo. Potem samochodem przejechał do Twardoszyna. Granicę Generalnego Gubernatorstwa przekroczył pieszo w Suchej Górze 27 października 1941 r. Przez pewien czas przebywał w Krakowie. 29 października 1941 r. dotarł do Warszawy. Pod koniec listopada 1941 r. ciężko zachorował. Zdiagnozowano u niego chorobę niedokrwienną serca i dolegliwości żołądkowe wywołane nadkwasotą.        
Zmarł w nocy z 1 na 2 grudnia 1941 roku na atak serca (wg. niepotwierdzonych informacji został otruty), pochowano go na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie pod nazwiskiem Adam Zawisza. Od 1994 roku znajdują się na nagrobku prawdziwe dane zmarłego. Wg innych źródeł zmarł na gruźlicę 3 sierpnia 1942 r. w Otwocku.        
Odznaczony Orderem Orła Białego, Krzyżem Komandorskim Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Wielkim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu polonia Restituta, , czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyż Zasługi, Odznaką 56. pułku piechoty, francuską Legią Honorową II klasy, rumuńskimi Krzyżem Wielkim Orderu Korony Rumunii, Wielką Wstęgę Orderu Gwiazdy Rumunii, japońską Wielką Wstęgę Orderu Wschodzącego Słońca, węgierską Wielką Wstęgę Orderu Zasługi Węgier, serbskim Orderem Białego Orła I klasy, łotewskim Orderem Zabójcy Niedźwiedzia, estońskimi Krzyżem Wolności II klasy i Orderem Krzyża z Orłem I klasy (1932), był doktorem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1938) oraz Politechniki Warszawskiej (1938), Honorowym Obywatelem Nowego Sącza (1936) i Krotoszyna (8 czerwca 1937).

       
Od 1921 r. był żonaty z Martą Thomas (primo voto Zaleską urodzoną w 1895 r. w Żytomierzu, kurierką miejscowej Organizacji Werbunkowo-Agitacyjnej, odznaczoną Krzyżem Walecznych).