Z Małopolska w II Wojnie Światowej

SAPIEHA Adam Stefan Stanisław Bonifacy Józef. 

Urodzony 14 maja 1867 r. w Krasiczynie. Syn Adama Stanisława i Jadwigi z d. Sanguszko. Miał sześcioro starszego rodzeństwa, m.in. brata Jana Piotra. W lipcu 1886 r. zdał maturę w IV Wyższym Gimnazjum we Lwowie. W latach 1886–1887 studiował prawo na uniwersytecie w Wiedniu, W latach 1887-1888 na Uniwersytecie Jagiellońskim, i w latach 1888-1890 ponownie w Wiedniu. Absolutorium uzyskał w 1891 r. Jednocześnie był słuchaczem Instytutu Katolickiego w Lille. W 1890 r. rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Innsbrucku. W 1892 r. został wpisany na trzeci rok studiów w seminarium duchownym Diecezji Lwowskiej. 15 lipca 1893 r. otrzymał we Lwowie święcenia diakońskie z rąk ówczesnego biskupa pomocniczego Jana Puzyny, podobnie jak święcenia kapłańskie 1 października 1893 r. W 1894 r. został skierowany do parafii w Jazłowcu. Był kapelanem panien przy domu ss. niepokalanek. Przeniesiono go do parafii Skała, której jednak nie objął. W 1895 r. prowadził rekolekcje dla ludności polskiej na Górnym Śląsku. W październiku 1895 r. wyjechał na dalsze studia do Rzymu. Tam 10 lipca 1896 r. uzyskał stopień doktora praw (kanonicznego i cywilnego) Papieskiego Ateneum Laterańskiego. Studiował tajniki dyplomacji w Kościelnej Akademii Szlacheckiej. W 1896 r. podróżował po Bośni wśród zamieszkujących tam Polaków. W 1897 został mianowany sekretarzem sądu metropolitalnego, egzaminatorem prosynodalnym oraz wicerektorem seminarium duchownego we Lwowie. Zrezygnował z funkcji w Seminarium 27 października 1901 r. w związku z konfliktem z przełożonymi na tle metod wychowawczych w stosunku do kleryków. Odbył następnie półroczną podróż po Stanach Zjednoczonych. W październiku 1902 r. został mianowany wikariuszem parafii św. Mikołaja we Lwowie oraz kanonikiem kapituły katedralnej. Był organizatorem Związku Katolicko-Społecznego. 19 lutego 1906 r. został powołany na stanowisko szambelana papieża Piusa X. Został nieformalnym ambasadorem spraw polskich przy Stolicy Apostolskiej. Interweniował m.in.: w sprawach strajku szkolnego we Wrześni, nominacji biskupich w Królestwie Polskim. W 1911 współorganizował polskie biuro prasowe w Rzymie. 8 listopada 1911 r. cesarz Franciszek Józef mianował go biskupem krakowskim. 27 listopada 1911 r. papież Pius X ogłosił bullę nominacyjną. Ingres do Katedry Wawelskiej nastąpił 3 marca 1912 r. W 1912 utworzył pierwsze w Krakowie duszpasterstwo akademickie przy kościele św. Anny. W 1913 r. powołał parafialne komitety do spraw opieki nad ubogimi. Po wybuchu I wojny światowej założył komitet pomocy dla ofiar wojny. W jego strukturach działały sekcje: sanitarna, opieki doraźnej, opieki nad dziećmi. W 1917 interweniował u władz w sprawie zniesienia praw obowiązujących w Twierdzy Kraków, które uniemożliwiały mieszkańcom obrzeży miasta odbudowę domów oraz w sprawie panującego głodu. 23 września 1920 r. papież Benedykt XV mianował go asystentem tronu papieskiego i hrabią rzymskim. Spierał się z nuncjuszem papieskim Achille Rattim w sprawie niezależności Kościoła polskiego. 12 listopada 1922 r. został wybrany z listy Chrzescijańskiego Związku Jedności Narodowej senatorem Rzeczpospolitej. Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza zarządził nabożeństwa żałobne i wydał odezwę piętnującą zbrodnię. W 1922 r. odmówił przyjęcia Orderu Polonia Restituta II klasy. 9 marca 1923 r. złożył mandat senatorski podporządkowując się papieskiemu zakazowi przyjmowania godności publicznych przez hierarchów kościelnych. W 1923 r. powołał Komitet Artystyczno-Doradczy Restauracji Katedry Wawelskiej. W 1923 r. zwołał synod diecezjalny. W 1924 r. utworzył Ratunkowy Komitet Biskupi dla Niesienia Pomocy Biednym. 3 czerwca 1924 r. w trakcie zebrania Konferencji Episkopatu Polski jako jedyny jego członek głosował przeciw utworzeniu metropolii krakowskiej. 14 grudnia 1925 r. został mianowany przez papieża Piusa XI pierwszym arcybiskupem metropolitą krakowskim. 17 stycznia 1926 r. odbył ingres do Katedry Wawelskiej i otrzymał paliusz. W 1926 r. był inicjatorem założenia Komitetu Pomocy dla Dotkniętych Klęską Bezrobocia. W 1926 r. otrzymał tytuł doktora honoris causa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1934 r. założył Caritas Archidiecezji Krakowskiej i sprzeciwiał się kontrolowaniu tej instytucji przez władze świeckie. Po aresztowaniu we wrześniu 1930 r. przywódców opozycji ostro potępił osadzenie ich w Twierdzy Brzeskiej. W 1938 r. zwołał po raz drugi synod diecezjalny. 2 lutego 1939 r. poprosił papieża o zwolnienie z urzędu arcybiskupa ze względu na zaawansowany wiek i pogarszający się stan zdrowia. 7 maja 1939 r. prośbę wycofał i wyraził gotowość kontynuowania posługi. W końcu sierpnia 1939 r. podjął decyzję o ewakuacji najcenniejszych dzieł sztuki z Wawelu i ukryciu ich m.in. w Pałacu Arcybiskupim. Odrzucił możliwość opuszczenia Polski na czas wojny. Tuż po wybuchu wojny, 4 września 1939, powołał Obywatelski Komitet Pomocy z sekcjami: charytatywną, gospodarczą i sanitarną. Podczas okupacji niemieckiej był faktycznym przywódcą Kościoła w Generalnym Gubernatorstwie. Miał administracyjny zakaz przebywania na terenach włączonych do Rzeszy. 3 listopada 1939 r. otrzymał od władz okupacyjnych zakaz wstępu na Wawel. 9 listopada 1939 r. przekazał klucze Wawelu posłańcowi Generalnego Gubernatora Hansa Franka. Przez cały okres okupacji był organizatorem i koordynatorem zinstytucjonalizowanej pomocy dla ofiar wojny oraz poszkodowanych w wyniku działań zbrojnych. Wspomagał działalność Rady Głównej Opiekuńczej. Formalnie nie był jej członkiem, ale sprawował nad nią duchowe kierownictwo i nadzorował jej inicjatywy. Wielokrotnie apelował do władz okupacyjnych oraz podejmował próby interwencji w sprawie traktowania ludności polskiej pod okupacją. Działania te nie przyniosły realnego efektu w postaci zmiany postępowania władz nazistowskich, jednak były jawnym świadectwem postawy arcybiskupa wobec wojny oraz jego odwagi. Gdy w 1941 r. władze okupacyjne rozwiązały seminarium duchowne w Krakowie, zorganizował struktury seminarium podziemnego. Zlecił udzielanie potajemnie chrztu Żydom i wydawać im fałszywe metryki, pomimo zakazu przez okupanta tej praktyki w 1942 r. W 1942 r. rekomendował księdza Józefa Zator-Przytockiego na stanowisko kapelana Okręgu Krakowskiego Armii Krajowej. 2 listopada 1942 r. wystosował do generalnego gubernatora Hansa Franka list, sprzeciwiający się terrorowi stosowanemu przez okupanta wobec Polaków i Żydów. 14 grudnia 1942 r. razem z Adamem Ronikierem byli u Josepha Bühlera w celu omówienia spraw odpowiedzialności zbiorowej i zastępczej, poboru młodzieży na roboty, aresztowań i wysiedleń[1]. W czerwcu 1943 r. był inicjatorem ogłoszenia przez Komisję Episkopatu Polski orędzia do władz Generalnego Gubernatorstwa odnośnie ograniczania swobód Polaków. 9 listopada 1943 r. ponownie skierował do Gubernatora Generalnego Hansa Franka list w tej sprawie. 17 grudnia 1943 r. odbył konferencję z szefem rządu Generalnego Gubernatorstwa Josephem Bühlerem oraz wyższym dowódcą SS i policji Wilhelmem Koppe podczas której poruszył kwestię częstego stosowania przez Niemców metody odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności polskiej. 27 marca 1944 r. ogłosił odezwę w sprawie masowych rzezi Polaków dokonywanych przez Ukraińców w porozumieniu z Niemcami na wschodnich kresach Generalnego Gubernatorstwa.5 kwietnia 1944 r. odbył jedyne w czasie okupacji spotkanie z generalnym gubernatorem Hansem Frankiem, podczas którego odmówił oficjalnego wystąpienia antysowieckiego. 2 sierpnia 1944 r. bezskutecznie interweniował w sprawie uznania Krakowa za miasto otwarte, co miało ocalić je od zniszczenia podczas działań wojennych. Sugerował papieżowi Piusowi XII otwarte potępienie terroru niemieckiego. Apelował do duchowieństwa o pozostanie w parafiach bez względu na naciągający sowiecki terror. Tan apel na Orawę przekazał ksiądz Ferdynand Machay. 17 marca 1945 r. odbył w Krakowie spotkanie z generałem broni Michałem Rolą-Żymierskim i przekazał mu uwagi na temat reformy rolnej i gospodarki finansami państwa. 24 marca 1945 r. pod jego patronatem i z jego inicjatywy rozpoczęto wydawanie „Tygodnika Powszechnego”. Na 25 czerwca 1945 r. zwołał pierwsze po II wojnie światowej zebranie episkopatu i przewodniczył jego obradom w Częstochowie. 3 lipca 1945 r. odwiedził teren byłego KL Auschwitz. Pod koniec lipca 1945 r. przekazał pełnię władzy w Kościele polskim powracającemu z obczyzny prymasowi Hlondowi. 25 sierpnia 1945 r. ponownie powołał, zlikwidowany po wybuchu wojny, Caritas i stanął na jego czele. 15 września 1945 r. zaakceptował deklarację ideową Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. 7 listopada 1945 r. złożył w Sądzie Apelacyjnym w Krakowie zeznania dla Międzynarodowego Trybunału Wojennego. 18 lutego 1946 r. został mianowany przez papieża Piusa XII kardynałem. 24 października 1946 r. papież Pius XII nadał mu nadzwyczajne uprawnienia ordynariusza dla duchowieństwa i wiernych obrządku greckokatolickiego na ziemiach polskich. W maju 1947 r. reprezentował polski episkopat na rozmowach ze Stolicą Apostolską w Rzymie w sprawie stosunków państwa polskiego z Kościołem po zerwaniu konkordatu. 23 kwietnia 1948 r. wraz z prymasem Hlondem przesłał list do Bolesława Bieruta, poruszający kwestię potrzeby rozmów między państwem a Kościołem. W grudniu 1948 r. sprzeciwił się likwidacji szkół katolickich, utrudnieniom i ograniczeniom posługi duszpasterskiej dla chorych i więźniów, niszczeniu prasy katolickiej, indoktrynacji obywateli oraz szkalowaniu duchowieństwa i hierarchii kościelnej. 4 stycznia 1949 r. odebrał przysięgę od nowego prymasa, Stefana Wyszyńskiego. W 1949 r. uhonorowano go tytułem doktora honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W styczniu 1950 r. ponownie był inspiratorem i współautorem listów protestacyjnych do Bolesława Bieruta, potępiających szykanowanie Kościoła w Polsce. W lipcu 1950 r. poważnie zachorował. W październiku 1950 r. przeszedł zawał serca. 19 kwietnia 1951 r. po raz ostatni przewodniczył mszy świętej. 3 maja 1951 r. przekazał rządy w archidiecezji wikariuszowi generalnemu, arcybiskupowi Eugeniuszowi Baziakowi. 10 maja 1951 r. odbył ostatnie spotkanie z prymasem Stefanem Wyszyńskim. 
Zmarł 23 lipca 1951 r. został pochowany został w Katedrze Wawelskiej. 
Odznaczony Orderem Orła Białego (1936), Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta (1924), austriackim Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa z Gwiazdą (1908), Nagrodą Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich (1915), Honorowy Obywatel Krakowa (1937) i Nowego Sącza (1916);           
Archiwum Państwowe w Krakowie, PolKo 2, Sprawozdanie z działalności RGO za II kwartał 1942, s. 7;