Z Małopolska w II Wojnie Światowej
SOBOTA Zenon Tomasz „Korczak”, „m4”, „Poraj”, „Świda”, „Tomasz” używał nazwiska Zenon Tomaszewski (1906 –52), oficer Armii Krajowej.
Urodzony 20 września 1906 r. w Przysietnicy, pow Brzozów. Syn Dominika i Marii z d. Sztybal. W 1926 r. ukończył gimnazjum i zdał maturę w Państwowym Gimnazjum w Brzozowie. Należał do harcerstwa. Po odbyciu zasadniczej służby wojskowej został skierowany do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, której nie ukończył. Zachorował i został przedterminowo zwolniony z wojska z kategorią D. Przeniesiono go do rezerwy. Był związany z II oddziałem Sztabu Głównego1. Skierowano go do pracy w Starostwie Powiatowym w Krośnie2. We wrześniu 1939 r. schronił się z rodziną u brata żony Władysława Bala w Hermanowie k. Lwowa. W listopadzie 1939 r. powrócił i zamieszkał w Korczynie k. Krosna u Jadwigi Gonet. W styczniu i lutym 1940 r. przystąpił do organizowania na terenie krośnieńskiego organizacji konspiracyjnej „Młoda Polska”, która współpracowała z „Unią” Jerzego Brauna. W styczniu 1940 r. w Miejscu Piastowym skontaktował się ze Stanisławem Pieńkowskim „Strzembosz” i wkrótce wstąpił w szeregi Związku Walki Zbrojnej. W drugiej połowie 1940 r. Został przydzielony do wywiadu Inspektoratu3. Stanisław Pieńkowski wystąpił z wnioskiem o mianowanie go na stopień podporucznika. W grudniu 1940 r. wraz ze Stanisławem Pieńkowskim rozpoczął organizowanie ekspozytury wywiadu wojskowego na odcinku Podkarpacia (od Zakopanego do Sanoka)4. Na początku lutego 1941 r. ostrzegł Stanisława Pieńkowskiego przebywającego w Sanoku o grożącym mu aresztowaniu5. Został wkrótce przeniesiony do Inspektoratu Krosno Zwiazku Walki Zbrojnej6. Został aresztowany 11 kwietnia 1941 r. przez Gestapo w Jaśle - jak sam stwierdził w zeznaniach przed NKWD w 1944 r. - wówczas zwolniono go po 24 godzinach z braku dowodów winy. W drugiej połowie 1941 r. podporządkował sobie działający na terenie inspektoratu oddział dywersyjny Narodowej Organizacji Wojskowej Józefa Czuchry7. W październiku 1941 r. został aresztowany po raz drugi, zbiegł prowadzącemu go agentowi Gestapo. Od tego czasu był poszukiwany. W latach 1941 - 1942 wraz z grupą zorganizowanych przez siebie ludzi był podporządkowany Tajnej Organizacji Wojskowej, którą kierował major Jan Mazurkiewicz „Radosław”. W Tajnej Organizacji Wojskowej używał pseudonimu „Poraj”. Był komendantem Rejonu Tajnej Organizacji Wojskowej Podkarpacie. Na początku 1942 r. ostrzegł Inspektora Rejonowego Witolda Obidowicza „Orszak”8 o aresztowaniach grożących komendzie Inspektoratu Krosno Armii Krajowej9. Patrole Tajnej Organizacji Wojskowej Podkarpacie wykonały od 1942 do lutego 1943 r. sporo akcji dywersyjnych na tym terenie. Na przełomie lutego i marca 1943 r. po scaleniu Tajnej Organizacji Wojskowej z Armią Krajową, patrole Tajnej Organizacji Wojskowej Rejonu Podkarpacie, stały się trzonem Kedywu Armii Krajowej na tym terenie. Objął wówczas dowództwo Rejonu Kedywu przyjmując pseudonim „Korczak”. 20 listopada 1942 r. patrol Tajnej Organizacji Wojskowej pod jego dowództwem wykonał akcję na Komunalną Kasę Oszczędności w Gorlicach zabierając 279 tys. 660 zł. 9 stycznia 1943 r. brał udział w wykonaniu wyroku na konfidencie gestapo z Jasła Kmieciku. 26 stycznia 1943 r. brał udział w akcji na kasę Karpaten Öl w Krośnie. Zabrano wówczas 789 562 zł. W czasie tej akcji został rozpoznany przez woźnego. Umieszczono jego nazwisko na listach gończych. Komisariat Policji Kryminalnej w Jaśle rozlepił afisze z rysopisem i kwotą 20000 zł nagrody za jego ujawnienie. W maju 1943 r. w ramach akcji „Kośba” zastrzelił w szpitalu w Krośnie ranną konfidentkę Annę Armatównę. W maju 1943 r. został komendantem Rejonu Kedywu obejmującego swym zasięgiem Rzeszów. Wykradł z więzienia w Sanok aresztowaną kurierkę NN „Mucha”10. 26 czerwca 1943 r. razem z Płonką i 3 - ma żołnierzami Kedywu samochodem zabranym kilka dni wcześniej Kreisleiterowi niemieckiemu z Krosna pojechali do Sanoka aby wykonać wyrok na konfidencie Goryni. Po wykonaniu wyroku w rejonie Przysietnicy k. Brzozowa, podczas naprawy dętki, doszło do walki z przypadkowo przejeżdżającą żandarmerią niemiecką. W walce zginęli wszyscy towarzyszący mu żołnierze. On sam zdołał uciec i dotarł do kwatery u J. Barzyka11. Sprawa tej potyczki i śmierci wszystkich żołnierzy patrolu była przedmiotem dochodzeń ze strony Kedywu w Krakowie. W początkach sierpnia 1943 r. wchodził w skład komisji przesłuchującej uprowadzonego agenta Gestapo w celu uzyskania od niego informacji na temat więzienia jasielskiego12. Do najgłośniejszych akcji przeprowadzonych pod jego dowództwem należy uwolnienie w nocy 5/6 sierpnia 1943 r. więźniów z więzienia w Jaśle. Przygotowując się do niej u J. Bochenka w Moderówce13. W 1943 r. był poszukiwany przez Niemców nie tylko on sam lecz również jego żona i córki. W końcu 1943 r. na jego rozkaz żołnierze Kedywu oblepili Krosno, Duklę i okoliczne miejscowości afiszami z podpisem starosty jasielskiego Losackera omawiającymi zbrodnie niemieckie14. W grudniu 1943 i styczniu 1944 r. przeprowadził kontrolę działalności dywersji na terenie Inspektoratu Armii Krajowej Krosno (Jasło). W lutym i marcu 1944 r. przeprowadzał kontrolę działalności dywersji na terenie Inspektoratu Armii Krajowej Mielec (Tarnobrzeg). W lutym 1944 r. w wyniku kontroli Inspektoratu Armii Krajowej Mielec spowodował odwołanie ze stanowiska Inspektora Rejonowego Inspektoratu Armii Krajowej Mielec majora Waleriana Tumanowicza „Jagra”. W wyniku tej kontroli na rozkaz komendanta Okręgu Armii Krajowej Kraków Józefa Spychalskiego „Luty” zlikwidowany został kapitan Antoni Józef Kogut „Kruszyna”, komendant Obwodu Armii Krajowej Mielec, Władysław Nurko „Juhas”, oficer kontrwywiadu Inspektoratu Armii Krajowej Mielec i oficer wywiadu Obwodu Armii Krajowej Mielec, Antoni Broniek „Włodawa” - zastępca oficera dywersji Obwodu Armii Krajowej Mielec i Kazimierz Gruber „Ludo” oficer dywersji oraz do specjalnych zadań Obwodu Armii Krajowej Mielec. Otrzymał polecenie przygotowania i przeprowadzenia odbicia aresztowanego wraz ze sporą grupą swoich współpracowników 9 marca 1944 r. w Stalowej Woli komendanta Obwodu Armii Krajowej Nisko inżyniera Kazimierza Pilata „Zaremba”. W związku z tym przybył do Stalowej Woli i zarządził koncentrację oddziałów dywersyjnych i partyzanckich. Przygotowania i koncentracja oddziałów trwały w okresie od 11 marca do 18 marca 1944 r. to jest do otrzymania rozkazu wyjazdu do Krakowa. Do akcji nie doszło. 22 marca 1944 r. wyjechał do Krakowa wezwany przez szefa dywersji Okręgu Kraków Armii Krajowej celem przeprowadzenia odbicia więźniów w Krakowie. Rozkazem Komendy Okręgu Armii Krajowej Kraków, w stopniu porucznika15, został powołany z dniem 27 marca 1944 r. w skład sztabu Kedywu Okręgu Krakowskiego Armii Krajowej w związku z aresztowaniem 24 marca 1944 r. Komendanta Okręgu Armii Krajowej Kraków pułkownika Józefa Spychalskiego „Luty”. Podjęto wówczas decyzję odbicia Józefa Spychalskiego, a dowództwo nad tą akcją powierzono jemu. Podporządkowano mu wówczas oddziały, które miały wziąć udział w tej akcji. Do akcji nie doszło. Planował likwidację lub porwanie wyższego dowódcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Wilhelma Koppego i wymianę na aresztowanego komendanta Okręgu Kraków Armii Krajowej pułkownika Józefa Spychalskiego. Komenda Główna Armii Krajowej zabroniła realizacji tego planu16. W maju 1944 r. na spotkaniu z Jerzym Sypniewskim na Czerwonym Prądniku w Krakowie ustalił szczegóły likwidacji i ewakuacji „Montowni nr 5” produkującej konspiracyjne Steny17. W dniu 29 lub 30 lipca 1944 r. objął, w stopniu kapitana18, obowiązki szefa sztabu Podokręgu Armii Krajowej Rzeszów i pozostawał na tym stanowisku do chwili aresztowania go przez NKWD19 12 grudnia 1944 r. w Rzeszowie. W latach niemieckiej okupacji wielu konspiratorów twierdziło, że już przed wojną rozpoczął on współpracę z Abwehrą, którą kontynuował w czasie wojny także z Gestapo20. Z więzienia NKWD został zwolniony „na słowo honoru” razem z podpułkownikiem Antonim Dębskim „Radwan” z zadaniem nawiązania kontaktu z pozostającym na wolności Łukaszem Cieplińskim „Pług” (Inspektorem Rzeszowskim) i innymi oficerami celem przekonania ich do zawieranej przez pułkownika Kazimierza Putka „Zworny” umowy z władzami sowieckimi21. Udało mu się ukryć. Po wojnie prowadził firmę „Orion”, z której finansował działalność śląskiego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość22. W kwietniu 1945 r. Aleksander Zawadzki, pełnomocnik rządu na Śląsku, powierzył mu stanowisko starosty będzińskiego, awansując go na stopień majora. Następnie we wrześniu 1945 r. jako Zenon Tomaszewski został prezydentem Katowic23. Po zwolnieniu z funkcji prezydenta Katowic nawiązał kontakt z rosyjskimi wojskowymi, którzy skierowali go do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego24. Rozmawiał tam z Janem Tatajem i Józefem Czaplickim25. Podjął działalność polityczną w Stronnictwie Ludowym w Poznańskiem. W 1947 r. został starostą zielonogórskim. Wg niepotwierdzonych informacji podjął wówczas pracę w organach bezpieczeństwa w Poznaniu26. 2 marca 1948 r. został aresztowany pod zarzutem malwersacji27. Przewożony z więzienia w Poznaniu do Warszawy skłonił konwojentów do odwiedzenia jego mieszkania i skorzystania z poczęstunku (alkohol), korzystając z okazji zbiegł28. Utworzył niepodległościową organizację konspiracyjną „Kraj”. Zorganizował komórki tej organizacji m. in. w katowickim, warszawskim i lubelskim. Organizacja ta dokonała wykolejenia pociągu „Błękitny”, przeprowadziła akcje na sklepy, pocztę i kancelarię adwokacką. Opracowywał memoriały o sytuacji w Polsce, które przesyłał do ambasady USA. W lipcu 1951 r. funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego dokonali częściowej likwidacji organizacji „Kraj”. 9 września 1951 r. z jego inspiracji i na jego rozkaz organizacja zlikwidowała spikera „Fali 49” Polskiego Radia Stefana Martykę. Był ścigany przez władze bezpieczeństwa. Został zdradzony przez swoją łączniczkę, która aresztowana przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego załamała się w śledztwie i ujawniła gdzie się ukrywa jej przełożony. W 1952 r. był sądzony (?)29.
Zginął 2 lipca 1952 r. broniąc się na melinie we wsi Zwierzyniec pod Zamościem30.
Przed wojną zawarł związek małżeński z Anielą Bal i z tego małżeństwa miał córki Barbarę (ur. 1933 r., zamężną Wiśniewicz) i Zofię (ur. 1935 r.). Po wojnie ożenił się po raz drugi ze swoją łączniczką z lat okupacji niemieckiej Marią Ćwiklińską „Sławka”, z tego małżeństwa miał córkę Ewę.
Dziennik Inwigilacyjny, Zbiory A. Zagórskiego, sygn. II - 320; „Zestawienie akcji”, Archiwum “Orskiego”, fotokopia dokumentu w zbiorach A. Zagórskiego, sygn. II - 302/131; 333 do Świdy mp. 27. 3. 1944. MiD WIH III/35/3, k. 210. Sobota Zenon: Protokół przesłuchania z XII 1944. WAP Rzeszów, sygn. H - 2, t. 5, k. 214, 215, 216, 239; Bogdański B., Wykaz abiturientów Gimnazjum brzozowskiego od roku 1917 - 1959 [w:] Kronika Gimnazjum brzozowskiego, [w:] Sześć wieków Brzozowa - Księga Pamiątkowa 1959, s. 131; Bratko Józef, Gestapowcy, Kraków 1990, s. 246, 247; Brzęk G. „Dewajtis”, Wierny przysiędze. O Łukaszu Cieplińskim „Pługu” Komendancie IV Komendy Głównej WiN, Lublin 1991, s. 68 - 69; Daszkiewicz A., Z dziejów ruchu oporu w powiecie krośnieńskim w latach 1939 - 1944 [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu. Kraków 1973, s. 190, 191; Daszkiewicz A., Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego 1939 - 1944, Warszawa 1975, s. 29, 39, 71, 75, 83, 85, 101, 102, 103; Dąbrowa-Kostka Stanisław, „Burza” na Rzeszowszczyźnie, „Kierunki” 1972 nr 8 s. 10; Dąbrowa-Kostka Stanisław, Ciężkie lato, „Kierunki” 1971 nr 11 s. 10; Dąbrowa – Kostka Stanisław, W okupowanym Krakowie. Warszawa 1972, s. 134 - 137, 138, 145; Dobosz St,, W okresie wojny obronnej i okupacji hitlerowskiej [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu. t. 2, s. 236; Garbacz Dionizy, Okupacja i konspiracja w Stalowej Woli 1939 – 1944, Przemyśl 1988, s. 115 - 122, 144 - 146, 147; Garbacz Dionizy, Zagórski Andrzej, W kleszczach czerwonych, Brzozów - Rzeszów 1991, s. 43, 97, 99; Grzywacz – Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 122, 123, 135, 141, 228 - 229, 232 - 233, 234, 235, 236 - 237, 238 - 245, 246, 253, 265; Hajdukiewicz D., Listy od czytelników, „Gazeta Wyborcza – Magazyn” nr 7, 2. II 1996. V - 4881; Halaba Ryszard, Szwejgiert Bolesław, Jeszcze o walkach ludowego Wojska Polskiego z reakcyjnym podziemiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1960 nr 3 s. 333; Jankowski Stanisław Maria, Steny biją celnie, Kraków 1983, s. 112; Jankowski Stanisław Maria, Dąbrowa – Kostka Stanisław, Rozkaz: zdobyć więzienie, Kraków 1988, s. 5 - 10, 137 - 138; Kostka Stanisław, Rozbicie więzienia w Jaśle, „Zdarzenia” nr 37(174), 11 IX 1960, s. 5 - 6; Kostka Stanisław, Odbicie więźniów w Jaśle w 1943 r. Akcja „W”, „Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 4, 1962, s. 149 - 171; Kostka Stanisław, Rozbicie więzienia w Jaśle, „WTK” nr 22(454), 27 V 1962, s. 6 - 7, 23(455), 3 VI 1962; Kostka Stanisław, Akcja „W” [w:] Dynamit, t. I, s. 37 - 52, Kraków 1964; Lenkiewicz A., Wolność i Niezawisłość, Wrocław 1989, s. 42; Lęcznar A., Moje wspomnienia z okupacji - Aresztowanie, pierwsze dni więzienia [w:] Księga Pamiątkowa b. Szkoły Realnej, b. Gimnazjum obecnie Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Krośnie, Krosno 1967; Lipiński P., Nietoperz cicho śmignął, „Gazeta Wyborcza - Magazyn Gazety”, nr 1(149), 5 I 1996, s. 6 - 9; Łopuski Jan, Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień - grudzień 1944), Warszawa 1990, s. 26, 56, 310; Maciąga M., Jaromski I., Sylwetki mielczan [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Rzeszów 1988, t. 2, s. 840, 825, 833, 847; Marat St., Snopkiewicz J., Ludzie bezpieki. (Dokumentacja czasu bezprawia), Warszawa 1990, s. 286, 289; Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987, s. 206; Mazurkiewicz St., Jan Mazurkiewicz „Radosław”, „Sęp”, „Zagłoba”, Warszawa 1994, s. 131; Modrzejewski J., Od Armii Krajowej do wojny domowej, New York 1985, s. 37, 186, 187, 188; Modrzejewski J., Akowcy na Podkarpaciu, Brzozów 1990, s. 62, 63, 64; Stachiewicz Piotr, Akcja Koppe, Warszawa 1987, wyd. II, s. 30 - 35; Stachiewicz Piotr, „Parasol”, Warszawa 1981, s. 389, 390; Wieliczko M., Jasielskie w latach drugiej wojny światowej, Warszawa 1974, s.249 - 253; Wójcik Zbigniew K., Zagórski Andrzej, Na katorżniczym szlaku, Warszawa 1994, s. 49; Zagórski Andrzej, Inspektorat Rejonowy ZWZ - AK Jasło (Krosno) [w:] Kurierskim szlakiem po Beskidzie Niskim, Brzozów 1989, s. 9, 10, 12; Lazarowicz Zbigniew „Bratek”, KLAMRA - mój ojciec, Wrocław 1986. s. 161. Kserokopia maszynopisu pracy w zbiorach A. Zagórskiego; Pieńkowski Stanisław „Strzembosz”, Na drogach i ścieżkach Armii Krajowej (Wspomnienia z lat 1939 - 1945), Biblioteka Jagiellońska. rękopisy, sygn. 9895, s. 97 - 100, 101 - 104, 107 - 111, 112, 113, 114 - 117, 118, 119, 120; Stec Władysław, Informacja; Wenklar Stanisław, Relacja;
1 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
2 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
3 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 123;
4 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 123;
5 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 124;
6 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 124;
7 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 124;
8 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Inspektorat Armii Krajowej "Joachim" Krosno-Jasło-Brzozów-Sanok-Lesko 1939-1944, „Najnowsze Dzieje Polski” 1968 nr 12, s. 117;
9 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 135;
10 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 208;
11 Dąbrowa-Kostka Stanisław, Ciężkie lato, „Kierunki” 1971 nr 11 s. 10;
12 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 238;
13 Dąbrowa-Kostka Stanisław, Ciężkie lato, „Kierunki” 1971 nr 11 s. 10;
14 Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987, s. 206;
15 Stachiewicz Piotr, „Parasol”. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Warszawa 1981, s. 389;
16 Dąbrowa-Kostka Stanisław, W okupowanym Krakowie, Kraków 1972, s. 164;
17 Jankowski Stanisław Maria, Steny z ulicy Mogilskiej, Kraków 1987, s. 160;
18 Dąbrowa-Kostka Stanisław, „Burza” na Rzeszowszczyźnie, „Kierunki” 1972 nr 8 s. 10;
19 Garbacz Dionizy, Zagórski Andrzej, W kleszczach czerwonych, Brzozów - Rzeszów 1991, s. 97;
20 Bratko Józef, Gestapowcy, Kraków 1985, s. 145;
21 Wójcik Zbigniew K., Zagórski Andrzej, Na katorżniczym szlaku, Warszawa 1994, s. 49;
22 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
23 Halaba Ryszard, Szwejgiert Bolesław, Jeszcze o walkach ludowego Wojska Polskiego z reakcyjnym podziemiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny 1960 nr 3 s. 333;
24 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
25 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
26 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 246;
27 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
28 Lipiński Piotr, Nietoperz cicho śmignął, „Magazyn Gazety Wyborczej” 1996 z 5 stycznia, s. 6
29 Halaba Ryszard, Szwejgiert Bolesław, Jeszcze o walkach ludowego Wojska Polskiego z reakcyjnym podziemiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny 1960 nr 3 s. 333;
30 Czerny Emil Adolf, Rozkaz zdobyć więzienie, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 2, s. 328;
