Z Małopolska w II Wojnie Światowej

WĄSOWICZ Tadeusz Jerzy, „Baca”, „Jaś Podolanin” (1906-1952), oficer Wojska Polskiego.        
Urodzony 29 lipca 1906 r. w Limanowej. Syn Michała (ok. 1859 - ok. 1915, oficjała sądowego) i Anieli z d. Dąbrowskiej (1877-1948). Miał trzech braci: Józefa (ur. 1900-1964, profesora doktora, geografa i kartografa, hufcowego harcerzy w Nowym Sączu, żołnierza wojny 1920 r. i Armii Krajowej), Stanisława (1901-1941, prawnika, sędziego, harcmistrza, hufcowego Szarych Szeregów w Nowym Sączu, używającego pseudonimu „Sztoś”, aresztowanego i straconego w KL Auschwitz), Michała (1902-1970, podpułkownika Wojska Polskiego, oficera 1. Dywizji Pancernej i 1. Korpusu Polskiego w Szkocji, zmarłego w Londynie) i siostrę Zofię (1908-1980, polonistkę, nauczycielkę). W latach 1912 – 1916 uczęszczał do szkoły powszechnej. Był uczniem I Gimnazjum im. Jana Długosza w Nowym Sączu od 1916 r. Około 1917 r. wstąpił do harcerstwa. Maturę zdał w 1924 r. Studiował historię nauk ścisłych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został asystentem, najpierw przy Katedrze Historii Nauk Ścisłych, a potem przy Seminarium Nauk Ścisłych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Interesował się zwłaszcza osobami Mikołaja Kopernika i XVII-wiecznego matematyka Adama Kochańskiego. W okresie studiów należał do harcerskiego kręgu instruktorskiego „Watra” oraz do 9. Krakowskiej Drużyny Harcerzy. Do 1926 r. był jej drużynowym. W listopadzie 1927 r. został kierownikiem Wydziału Starszego Harcerstwa w Komendzie Chorągwi Harcerzy. Od kwietnia 1928 r. do czerwca 1930 r. był członkiem Zarządu Oddziału w Krakowie. W styczniu 1929 r. otrzymał stopień podharcmistrza. W czasie Zjazdu Oddziału w maju 1930 r. wygłosił referat pt. Starsze, a młodsze harcerstwo na terenie Oddziału Krakowskiego, w którym przedstawił strukturę wiekową organizacji w najbliższym okresie i wynikające z tego zadania. W 1932 r. był członkiem Honorowego Sądu Harcerskiego Oddziału. 1 września 1932 r. został zastępcą komendanta Chorągwi i kierownikiem Wydziału Harcerskiego w Komendzie Chorągwi Harcerzy w Krakowie. Wydał w 1932 r. drukiem studium poświęcone osobie prof. A. Birkenmajera. 16 lutego 1933 r. otrzymał stopień harcmistrza. Prowadził kursy podharcmistrzowskie w latach 1933, 1934 i 1935. Na Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale w 1935 r. był zastępcą komendanta podobozu. Uczestniczył w II Międzynarodowym Zlocie Starszych Skautów w Szwecji na Ingarö. Pełniąc od 1936 r. obowiązki kierownika archiwum Komendy Chorągwi Harcerzy, zainicjował badania nad dziejami harcerstwa. Zgromadzone przez niego materiały znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Historycznego miasta Krakowa. Opublikował również w czasopismach harcerskich kilka artykułów o charakterze metodycznym. W kampanii wrześniowej 1939 r. uczestniczył w stopniu podporucznika. Był trzykrotnie ranny i leczył się w szpitalu w Zamościu. Po powrocie do Krakowa w październiku 1939 r. wstąpił do Organizacji Orła Białego. 15 listopada 1939 r., wspólnie z M. Wierzbiańskim, zorganizował w swoim mieszkaniu zebranie instruktorów krakowskich, na którym podjęto decyzję o rozpoczęciu działalności konspiracyjnych struktur harcerstwa. Pośredniczył w nawiązaniu łączności z nowosądecką organizacją harcerską Organizacja Orła Białego-„Resurectio”, powstałą we wrześniu 1939 r. i kierowaną przez jego brata Stanisława. Osiedlił się w Babicy k. Rzeszowa, u rodziny Jarochowskich, gdzie od jesieni 1939 r. prowadził tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej wśród młodzieży z terenów wschodnich. Kiedy na początku 1940 r. komenda Chorągwi Szarych Szeregów rozszerzyła zasięg swojego działania na nowe tereny wschodnie, otrzymał pod opiekę rejon Jasła, Krosna, Gorlic i Sanoka. Przyczynił się do rozwinięcia tam działalności konspiracyjnego harcerstwa. W jego mieszkaniu odbyła się pod koniec stycznia 1940 r. odprawa z udziałem naczelnika Szarych Szeregów Floriana Marciniaka. Brał udział w odbywanych w Krakowie odprawach i jako członek konspiracyjnej Komendy Chorągwi należał do najbliższych współpracowników komendanta Seweryna Udzieli. Wg. niepotwierdzonych informacji był również związany ze sprawą nadania przez głośniki radiowęzła w Nowym Sączu audycji radia londyńskiego. 2 maja 1941 r. został aresztowany na skutek dekonspiracji po aresztowaniu kuriera sieci konspiracyjnej „Odwetu”, który podał kilka nazwisk instruktorów. Był więziony, przesłuchiwany i bity przez gestapo w Rzeszowie. Nie wydał nikogo. 26 czerwca 1941 r. przewieziono go do więzienia na ul. Montelupich w Krakowie. 12 sierpnia 1941 r. wywieziono go do KL Auschwitz. Pracował początkowo w komandzie ogrodników na terenie obozu, a potem także w Rajsku. 11 listopada 1941 r. otrzymał pracę przy wypełnianiu arkuszy ewidencyjnych przybywających do obozu więźniów. Był współorganizatorem i członkiem kierownictwa konspiracyjnej grupy harcerskiej pod kryptonimem „Droga Brzozowa”. Członkowie tej grupy organizowali samopomoc, zdobywali żywność i leki, sporządzali i przekazywali poza obóz wykazy więźniów i informacje, a także organizowali życie kulturalne – prelekcje i występy. Pracując jako pisarz w kancelarii, wyszukiwał przybywających do obozu harcerzy i organizował dla nich pomoc. Opiekował się najmłodszymi i nauczał ich potajemnie. 12 grudnia 1944 r. przeniesiono go do KL Gross-Rosen. 23 stycznia 1945 r. został przeniesiony do KL Buchenwald. Był zatrudniony przy prowadzeniu statystyki, gromadził kartoteki więźniów-Polaków, które po wyzwoleniu przywiózł do kraju i przekazał Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi. Został wyzwolony 11 kwietnia 1945 r. przez oddział zwiadowczy amerykańskich czołgów. Do Polski wrócił 14 sierpnia 1945 r. Podjął pracę w Polskim Czerwonym Krzyżu. Równocześnie aktywnie uczestniczył w działaniach mających na celu utworzenie organizacji byłych więźniów oraz zabezpieczenie terenu obozu Auschwitz i upamiętnienie jego ofiar. 27 kwietnia 1946 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki powołało go na stanowisko dyrektora Stałej Ochrony byłego Obozu Oświęcimskiego. Zadaniem Zarządu, w którego skład wchodzili w większości byli więźniowie obozu, była ochrona i zabezpieczenie terenu oraz obiektów w celu stworzenia muzeum. Współpracował z wieloma organizacjami i stowarzyszeniami krajowymi i zagranicznymi, zajmującymi się zagadnieniem utrwalania pamięci walki i męczeństwa, a także z Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich. Dbał o zachowanie dokumentów obozowych, które posłużyły w prowadzonych wówczas procesach komendanta Rudolfa Hőssa i 40 członków załogi obozu. Zaznawał w czasie tego procesu i uczestniczył w przygotowaniach do wykonania wyroku na terenie obozu. W drugim procesie, toczącym się przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Krakowie w listopadzie i grudniu 1947 r., również występował jako świadek. W lipcu 1947 r. został mianowany dyrektorem Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka. Wyrażał przekonanie, że należy dążyć do zachowania obozu zgodnego z jego stanem faktycznym. Niezależnie od pracy w muzeum współpracował także ze Szkołą Pracy Społecznej w Górkach Wielkich, gdzie wykładał matematykę i fizykę. W 1952 r. umieszczono go w szpitalu z powodu nadczynności tarczycy.        
Zmarł 26 listopada 1952 r., został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.        
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie). 15 listopada 1994 r. w Krakowie na budynku przy ul. Szlak 21, w którym mieszkał i gdzie powołano podziemne struktury krakowskiego harcerstwa, odsłonięto tablicę upamiętniającą ten fakt.        
Rodziny nie założył.        
Broniewski S., Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1983, s. 289; Gaweł Tadeusz, Harcerska Sztafeta Pokoleń (Biogramy instr. ZHP – w Chorągwi Krakowskiej), cz. II, s. 24; Gaweł Tadeusz, Pokłon Tym, którzy tworzyli... Instruktorzy Chorągwi Krakowskiej ZHP (Wybór), Kraków 1999, s. 8, 225-227; Gaweł Tadeusz, Tadeusz Wąsowicz „Baca” i Władysław Muż „Wilk-Brat”, Kraków 1989; Gaweł Tadeusz, Skiba Jadwiga, Pamiętna data. 15 XI 1939 - 15 XI 1944, Kraków 1994, s. 18-19; Heska-Kwasniewicz K., Józef Kret (1895-1982). Opowieść o harcerskiej wierności, Katowice 1997, s. 37-38; Jabrzemski J., Harcerze z Szarych Szeregów, Warszawa 1997, s. 63-65, 74, 245; Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego. Spała 11-25 lipca 1935 r. Przewodnik po Zlocie. Dzienniczek uczestnika, Warszawa [1935], s. 25; Korczyńska A., W walce o polskość Śląska [w:] Szare Szeregi. Harcerze 1939-1945 [red.] J. Jabrzemski, Warszawa 1988, t. 2, s. 213-214; Korsak A. M., Gestapo nie zdążyło... „WTK”, 1976, nr 23, s. 6; Kozaczka A., Cień antropoida, Kraków 1977, s. 33; Kret J., Ostatni krąg, Kraków 1973, s. 5-7, 13, 21, 30, 36, 125; Kret J., Spotkanie, „Widnokrąg”, 1967, nr 11, s. 2, 5; Krężel J., Na Rzeszowszczyźnie [w:] Szare Szeregi Harcerze... op. cit., t. 1, s. 188, 191, 192; Krężel J., Szare Szeregi na Rzeszowszczyźnie, Mielec-Rzeszów-Kraków, 1987, s. 8, 23, 29; Krężel J., Szare Szeregi na terenie południowo-wschodniej Polski, t. 2. Konspiracja harcerzy 1939-1945, Tarnów 1996, s. 33-34, 43, 49-50, 52-54, 181, 233, 235, 239, 241, 349; Kurowska Magdalena, Szare Szeregi w Krakowie 1939-1945, „Krzysztofory – Zeszyty Naukowe Muz. Hist. M. Krakowa”, z. 5:1978, s. 60-64; Leonhard Bolesław, Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910-1950, Kraków 1984, s. 38, 40-43, 52, 54, 58, 67, 71, 72, 75; Materiały do Harcerskiego Słownika Biograficznego [red.] O. Fietkiewicz, „Harcerstwo”, 1995, nr 9, s. 153; Migacz W., Bibliografia prac prof. dr Józefa Wąsowicza, „Czasopismo Geograficzne”, t. XXXVI:1965, s. 23-75; Po kłosie, „Skaut”, 1930, nr 4-5, s. 79; Porębski Stanisław, Krakowskie Szare Szeregi, Kraków 1985, s. 17, 19-21; Porębski Stanisław, Krakowskie Szare Szeregi [w:] Szare Szeregi. Harcerze... op. cit., t. 1, s. 143, 146, 147; Rozkaz Naczelnictwa ZHP L. 2 z dn. 16 lutego 1933 r., „Wiadomości Urzędowe”, 1933, nr 3, s. 43; Sprawozdanie Zarządu Oddziału, Komendy Chorągwi Harcerek i Harcerzy za rok 1932, Kraków 1933, s. 3, 26; Sprawozdanie Zarządu Oddziału, Komendy Chorągwi Harcerek i Harcerzy za rok 1933, Kraków 1934, s. 31, 42; Sprawozdanie Zarządu Oddziału, Komendy Chorągwi Harcerek i Harcerzy za rok 1934, Kraków 1935, s. 25, 39; Szare Szeregi. Harcerze... op. cit., t. 1, s. 223; t. 3, s. 210; Szczepaniec B., Służba ojczyźnie nowosądeckich harcerek i harcerzy 1939-1945, Nowy Sącz 1992, s. 60, 104, 106-107; Szymańska I., Tadeusz Wąsowicz pierwszy dyrektor i współtwórca oświęcimskiego muzeum, „Pro Memoria”, 1997, nr 7, s. 47-52; Wąsowicz Tadeusz, Biblioteczki samokształceniowe w zastępach starszych chłopców, instruktorskich i st. harcerskich, „W Kręgu Wodzów”, 1938, nr 3, s. 36; Wąsowicz Tadeusz, Nasz Śląsk, „W Kręgu Wodzów”, 1938, nr 9, s. 129; Wąsowicz Tadeusz, Zapraszamy [w:] W dwudziestolecie. Jednodniówka Koła Przyjaciół Harcerstwa w Bochni, Bochnia 1933, s. 4-5; Wąsowicz Tadeusz, Życie i działalność naukowa Ludwika Antoniego Birkenmajera, Warszawa 1932; Zonik Zygmunt, Długi egzamin, Warszawa 1985, s. 65-67, 70, 72, 74, 78-80, 82, 85, 100, 113, 131, 135, 141, 160, 287, 320, 333; Żychowska Maria, Harcerstwo Ziemi Tarnowskiej 1910-1939, Tarnów 1992, s. 44, 105, 138, informacje z grobowca rodzinnego Wąsowiczów na cmentarzu Rakowickim oraz informacje bratanicy p. Krystyny Korskiej;