Z Małopolska w II Wojnie Światowej
ZAWIŁA Zbigniew „Anna”,
„Dulemba”, „Orlik”, „Rawa”, „Salwa”, „Żbik” (1920 – 1985), żołnierz Armii Krajowej.
Urodzony 21 listopada 1920 r. w Nowym
Sączu. Syn
Stanisława i Marii z d.
Najder. Ukończył Państwowe Gimnazjum w Nowym Sączu starego typu. Miał wykształcenie ekonomiczne, był buchalterem1. Po zdaniu matury ochotniczo
zgłosił się w 1938 r. do wojska. W 1939 r.
ukończył w stopniu plutonowego
podchorążego2 Dywizyjny Kurs
Podchorążych w Cieszynie.
Skierowano go do l. pułku
strzelców podhalańskich w
Nowym Sączu3. W kampanii
wrześniowej 1939 r.
uczestniczył w szeregach l.
pułku strzelców
podhalańskich jako
zastępca dowódcy plutonu.
19 września 1939 r.
został ciężko ranny w lewe ramię w czasie boju pod Sądową Wisznią. Do kwietnia 1940 r.
przebywał na leczeniu w
dawnym szpitalu garnizonowym w Przemyślu przy ul. Słowackiego. Po wymianie jeńców na ówczesnej granicy na Sanie został zabrany przez Niemców do szpitala
jeńców wojennych w
Krakowie. Zbiegł ze szpitala
w maju 1940 r. Do Związku
Walki Zbrojnej wprowadził go
Czesław Czekalski
„Jankowski”4. Na początku
1941 r. został
zaprzysiężony do
Związku Walki Zbrojnej w
Nowym Sączu. Przydzielono go
do referatu Propagandy i Informacji Inspektoratu Nowy Sącz Związku Walki Zbrojnej. Pełnił początkowo funkcję kolportera5. Działał pod pseudonimem „Orlik”
6.
Zagrożony aresztowaniem
zbiegł z Nowego
Sącza do Przemyśla. W czerwcu 1941 r. po połączeniu Stronnictwa Demokratycznego z
oddziałami Związku Odwetu został mianowany zastępcą kierownika Związku Odwetu Okręgu Rzeszów7. Wiosną 1942 r. brał udział w akcji na posterunek policji w
Medyce8. Jesienią 1942
r. uczestniczył w akcji
spalenia dokumentacji przemyskiego Arbeitsamtu9. W 1943 r. został skontaktowany przez szefa Kedywu
Okręgu Kraków majora
Stefana Tarnawskiego „Jarema” z
szefem Kedywu Podokręgu
Rzeszów Armii Krajowej Zenonem Sobotą „Świda” i
objął funkcję dowódcy Ośrodka Kedywu kryptonim „Leon”, działającego na części terenu Inspektoratu
Przemyśl Armii
Krajowej10. Używał wówczas
pseudonimów „Żbik” i
„Salwa” 11. W nocy z 5 na 6 sierpnia
1943 r. brał
udział w akcji uwolnienia
więźniów z więzienia w Jaśle12. W czasie akcji
wypłacał uciekinierom zasiłki pieniężne przeznaczone na ukrycie
się w terenie13. Za
udział w uwolnieniu
więźniów w Jaśle był wnioskowany do odznaczenia
Krzyżem Virtuti Militari V
klasy14. 1 listopada 1943 r. został oficerem dywersji Inspektoratu Przemyśl Armii Krajowej15. Pod koniec
1943 r. został mianowany
podporucznikiem rezerwy piechoty16. Po aresztowanym w marcu
1944 r. Henryku Puziewiczu „Batura”
objął 28 marca 1944 r.
funkcję komendanta Obwodu
Przemyśl Armii
Krajowej17. Na tym stanowisku pozostawał do wkroczenia Sowietów18. W czasie
Akcji „Burza” dowodził całością
działań zbrojnych na terenie Obwodu
Przemyśl Armii Krajowej. Po
zajęciu miasta przez wojska
sowieckie w ostatnich dniach lipca 1944 r., zgodnie z otrzymanymi rozkazami
ujawnił się przed sowieckim komendantem
Przemyśla19. Wobec
wrogiego stosunku do Sowietów przeszedł ponownie do działalności
konspiracyjnej. W ramach planowanego we wrześniu 1944 r. zbrojnego ujawnienia Armii
Krajowej miał
objąć funkcję adiutanta 38. pułku piechoty Armii Krajowej. We
wrześniu 1944 r.
przeszedł do sztabu
Inspektoratu Przemyśl Armii
Krajowej na stanowisko szefa Komisji Informacji i Propagandy (referenta
propagandy). Nie ujawnił
się, nie zdał również broni20. Był poszukiwany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego21.
Przeniósł się do Lublina, a następnie do Krakowa22.
Podjął studia na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zaliczył
I rok studiów23. W listopadzie 1945 r.
nawiązał kontakt z Bronisławem Wochanką „Andrzej”, „Ludwik”, który wprowadził go do tworzonego Zrzeszenia
Wolność i
Niezawisłość24. Bronisław Wochanka skontaktował go z Wojciechem Szczepańskim „Teofil” 25. Został kierownikiem komórki studiów
mniejszości narodowych,
wkrótce z tej funkcji odwołał go Wojciech
Szczepański i
nakazał mu pomoc w
organizowaniu struktur Okręgu Krakowskiego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość26. Działał wówczas pod pseudonimem „Rawa”
27. W styczniu 1946 r. Wojciech Szczepański „Bartosz” skontaktował go z Franciszkiem Mizią - ślusarzem z Teatru im. Słowackiego w Krakowie - z
pomocą którego
zaczął
organizować struktury
Zrzeszenia Wolność i
Niezawisłość na terenie Krakowa i pow.
żywieckiego. Pomagali mu
wówczas byli żołnierze Armii Krajowej, w tym NN
„Kwiatek” 28. W Krakowie Mizia
skontaktował go z
byłym żołnierzem Armii Krajowej NN „Stary”,
któremu powierzył tworzenie
struktury Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość w
mieście29.
Pracę na żywiecczyźnie przerwał po aresztowaniu Mizi w marcu 1946
r30. Kolejną
próbę stworzenia struktur
Zrzeszenia Wolność i
Niezawisłość na żywiecczyźnie podjął po uzyskaniu od Wojciecha
Szczepańskiego kontaktu na
Władysława Etminowicza (Eminowicza)
„Pogoń” i jego zastępcę NN „Wrzosa” 31. Od „Wrzosa” otrzymał kontakt na funkcjonariusza komendy
powiatowej Milicji Obywatelskiej w Wadowicach NN „Jurka”, który przekazał Kiblerowi „Maciej” 32. Za pośrednictwem „Wrzosa” wprowadził do Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość i NN nauczyciela z Sułkowic, któremu polecił tworzenie struktur organizacyjnych w
powiecie Myślenice33. W kwietniu 1946 r.
kierownictwo Rady Powiatowej Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość na Bochnię powierzył F. Kornasiowi „Lis” 34. Utrzymywanie kontaktu z
tą strukturą powierzył M. Kawalcowi „Witkowski” 35. W maju 1946 r.
objął funkcję kierownika propagandy Okręgu Krakowskiego Zrzeszenia
Wolność i
Niezawisłość36. Używał wówczas pseudonimu „Rawa”. Zaczął organizować sprzęt techniczny i zespół redakcyjny37. Po aresztowaniu
Stanisława Kostki
„Aleksander” przejął pozostający w jego dyspozycji powielacz i
przekazał go T.
Inglotowi38. Przez pewien czas u T. Inglota przy ul Prażmowskiego 18 powielano „Niepodległość” 39. Potem powielacz
przeniesiono na ul. Smoczą
1, gdzie wspólnie z NN „Ćwiklińską" i NN
„Anną” uruchomili powielarnię40. Do działalności wydawniczej i organizacyjnej w
charakterze maszynistki zaangażował
wiosną 1946 r.
Zofię Kozubowską41. Kontakt z NN „Starym” utrzymywał do jesieni 1946 r.
dostarczając mu
prasę Zrzeszenia
Wolność i
Niezawisłość42. W tym okresie
powielił i
rozkolportował „Niepodleglość” nr 5, ulotkę „Zajścia Trzeciomajowe”, „Referendum Ludowe” 43. W sierpniu 1946 r. w
Tarnowie brał
udział w konferencji z
udziałem M. Huchli, E.
Küblera, M. Kawalca, NN „Saneckiego”, na
której obok spraw organizacyjnych omówiono akcję „O” (Odpluskwianie) 44. W sierpniu 1946 r., za
pośrednictwem Wiktora
Gawrylarza z Bochni, czynił
starania by zakupić
drukarnię. Nie
zdołał zrealizować zakupu45. Od jesieni 1946 r.
posiadał bezpośredni kontakt z pełniąca funkcję łączniczki Józefą Petriczek46. W październiku 1946 r. od Wojciecha
Szczepańskiego
otrzymał urlop na
dokończenie
studiów47. Na przełomie
listopada i grudnia 1946 r. wyjechał z Krakowa48. Zamieszkał w Krapkowicach49.
Podjął pracę na stanowisku kierowniczym w
Spółdzielni Samopomoc
Chłopska50. W styczniu
1947 r. będąc w Przemyślu nawiązał kontakt z Józefą Petriczek, poprzez którą przekazał list dla Wojciecha Szczepańskiego51. W marcu 1947 r.
przyjechał do Krakowa, gdzie
od Józefy Petriczek dowiedział się o
aresztowaniu Wojciecha Szczepańskiego i reorganizacji Okręgu Krakowskiego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość52. W czerwcu 1947 r.
odebrał od Józefy Petriczek
powielacz wałkowy oraz
materiały pisemne dla
prowadzonej propagandy53. Miał wówczas przygotować broszury - odezwy „Do Polskich Socjalistów” i „Do członków sądownictwa polskiego” 54. Pracował jako księgowy. Po powieleniu broszur
przekazał je do Józefy
Petriczek w Krakowie poprzez swoją łączniczkę
Emilię Wajda „Kapral”, „Wrzos” 55. Po konferencji komendy
Zrzeszenia Wolność i
Niezawisłość w Majewie k. Jeleniej Góry
zorganizowanej przez Józefę
Petriczek u swej siostry NN „Funia”
powielił wygłoszony wówczas referat „O wojnie imperialnej”. Broszurę we wrześniu 1947 r. odebrał M. Żerbecki „Żeliga”56. Materiały propagandowe i archiwalne
obejmujące okres do lutego
1948 r. wykorzystywane w swojej działalności
melinował w krakowskim
mieszkaniu u Zofii Kozubowskiej57. Został aresztowany 4 maja 1948 r. w
Krapkowicach lub w Krakowie58. Osadzono go w krakowskim
więzieniu
Montelupich59. Postanowienie o aresztowaniu wydała Wojskowa Prokuratura Rejonowa w
Krakowie w dniu 4 maja 1948 r. Wyrokiem Wojskowego Sadu Rejonowego w Krakowie z
dnia 28 lipca 1948 r.. Nr akt Sr. 631/48, z art. 86 § 2, skazany
został na sześć lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na pięć lat i
przepadek całego mienia na
rzecz Skarbu Państwa.
Wojskowy Sąd Rejonowy w
Krakowie orzekał w
składzie:
przewodniczący - major
Stanisław Hollitscher,
ławnicy - podporucznik
Zygmunt Jasionek i kapral Zygmunt Krygier, w obecności prokuratora wojskowego kapitana
Zenona Greli i przy udziale protokolanta aplikantki Zdzisławy Pasternak. Z więzienia Montelupich w Krakowie
został 12 lutego 1949 r.
przewieziony do więzienia w
Rawiczu. Zwolniono go po odbyciu kary 4 maja 1955 r. Mieszkał z rodziną w Cieplicach koło Jeleniej Góry.
Zmarł 14 lipca
1985 r60.
Odznaczony czterokrotnie Krzyżem Walecznych61.
Był żonaty z Joanną Brechańską.
Archiwum Wojskowego Instytutu
Historycznego 111/35/3, k. 24; Archiwum IPN w Krakowie, Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z dnia 28 VII
1948 r. Znak akt Sr. 631/48; Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym;
Brydak E., Akcja „Burza”;
Księga osadzonych w więzieniu w Rawiczu; Wojewódzkie Archiwum
Państwowe w Rzeszowie,
Sobota Zenon: Protokół przesłuchania,
sygn. H-2, t. 5, s. 215; Biedroń T., Schemat organizacyjny WiN-u
(1945-1949). Okręg
Krakowski WiN, „Zeszyty Historyczne WiN-u" nr 5,
sierpień 1994, s. 49, 49
przypis 10, 50; Czerny Emil Adolf, Rozkaz
zdobyć więzienie,
„Wojskowy
Przegląd
Historyczny” 1989 nr 2,
s. 327, 328; Czerny Emil, W odpowiedzi Julianowi
Rudakowi, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1987 nr 2 s. 345; Dąbrowa-Kostka Stanisław, „Burza” na
Rzeszowszczyźnie, „Kierunki" nr 11(821), 12 III 1972, s.
10; Dąbrowa-Kostka
Stanisław, Otwórz woła
cię naczelnik, "Kierunki" 1971 nr 21 s. 10; Dąbrowa-Kostka Stanisław, Jankowski Stanisław Maria, Rozkaz: zdobyć więzienie, Kraków 1988, s. 14, 20, 21. 44,
45, 47, 48, 49, 62, 64, 65, 66, 67, 80, 81, 82, 83, 84, 90, 93, 94, 96, 97, 98,
99, 195, 107, 108, 112, 144, 170; Garbacz Dionizy, W
kleszczach czerwonych, Brzozów-Rzeszów 1991, s. 13;
Grzywacz-Świtalski
Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s.
239; Kasztan Edward, Do redakcji Wojskowego
Przeglądu
Historycznego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1963 nr 2 s. 350; Kubik Ludwik,
„Burza” miedzy Sanem a Wisłoka,
„Więź” nr 7-8/1963, s. 212; Longinus
Leon, Samodzielna Konspiracyjna Grupa
Lipowica, „W marszu 1939-1945” nr 10, s. 89; Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników
Działań Niepodległościowych 1939-1956 t. 1, Kraków 1997, s. 12; Ostasz Grzegorz, Zagórski Andrzej,
Podokręg AK Rzeszów. Plan zbrojnego ujawnieniu w świetle dokumentów
(sierpień-wrzesień
1944 roku), Rzeszów 1999, s. 75, 233;
Róźański J., Przemyśl w
lutach drugiej wojny światowej, [w:] Tysiąc lat Przemyśla, cz. II, Warszawa 1974, s. 388-389;
Rudak Julian, Jeszcze o działalności Przemyskiego Obwodu AK, „Wojskowy
Przegląd
Historyczny” 1987 nr 2 s.
336; E. Czerny, Relacja;
Łaszczewski Tadeusz,
Informacja; Rubaszewski S.,
Biała Księga
Przemyśla, [mps] s. 151-152; Rudak Julian, Relacja; Szczepański Wojciech, Relacja;
1 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 15;
2 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 15;
3 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 15;
4 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
5 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
6 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
7 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
8 Czerny Emil Adolf, Rozkaz zdobyć więzienie, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 2, s. 327;
9 Czerny Emil Adolf, Rozkaz zdobyć więzienie, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 2, s. 327;
10 Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościowych 1939-1956 t. 1, Kraków 1997, s. 12;
11 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
12 Grzywacz-Świtalski Łukasz, Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971, s. 239;
13 Dąbrowa-Kostka Stanisław, Otwórz woła cię naczelnik, „Kierunki” 1971 nr 21 s. 10;
14 Kasztan Edward, Do redakcji Wojskowego Przeglądu Historycznego, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1963 nr 2 s. 350;
15 Rudak Julian, Jeszcze o działalności Przemyskiego Obwodu AK, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1987 nr 2 s. 336;
16 Dąbrowa-Kostka Stanisław, Otwórz woła cię naczelnik, „Kierunki” 1971 nr 21 s. 10;
17 Czerny Emil, W odpowiedzi Julianowi Rudakowi, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1987 nr 2 s. 345;
18 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
19 Dąbrowa-Kostka Stanisław, Przemyśl, Jarosław, Przeworsk, „Kierunki” 1972 nr 11, s. 10;
20 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
21 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
22 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
23 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
24 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
25 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
26 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
27 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
28 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 9;
29 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
30 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
31 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
32 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
33 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
34 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
35 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
36 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
37 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
38 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
39 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
40 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
41 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
42 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
43 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
44 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 9;
45 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
46 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
47 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
48 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
49 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
50 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
51 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
52 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
53 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 4;
54 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 4;
55 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 4;
56 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym s. 5;
57 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 10;
58 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 16;
59 Archiwum IPN w Krakowie, Akt oskarżenia przeciwko J. Petriczek i innym, s. 16;
60 Ostasz Grzegorz, Zagórski Andrzej, Podokręg AK Rzeszów. Plan zbrojnego ujawnieniu w świetle dokumentów (sierpień-wrzesień 1944 roku), Rzeszów 1999, s. 233;
61 Czerny Emil Adolf, Rozkaz zdobyć więzienie, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 2, s. 328;
