Z Małopolska w II Wojnie Światowej
RYDZ-ŚMIGŁY Edward
„Śmigły”, „Tarłowski”, używał nazwiska Adam
Zawisza (1886 – 1941).
Urodzony 11 marca 1886 r. w Brzeżanach. Syn Tomasza Rydza (plutonowego 7.
pułku ułanów austriackich, później wachmistrza policji,
zmarłego w 1888 r.) i Marii
z d. Babiak (córki listonosza, zmarłej w 1896 r.). Zaopiekował się nim
dziadek, Jan Babiak, później rodzina doktora Tadeusza Uranowicza. Uczęszczał do gimnazjum św. Anny w Brzeżanach. Interesował się myślą społeczną i
polityczną.
Czytał pisma Wincentego
Lutosławskiego i
Bolesława Limanowskiego.
Był utalentowanym
rysownikiem. Pod koniec nauki w gimnazjum wstąpił do socjalistycznej organizacji
młodzieżowej „Promień”. Należał do „Odrodzenia”. W
1905 r. zdał z
wyróżnieniem
maturę. Rozpoczął studia na Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie pod
kierunkiem Leona Wyczółkowskiego, a później Teodora Axentowicza. Korzystał z finansowego wsparcia burmistrza
Brzeżan, Stanisława Schätzla. W 1907 r.
zachęcał chłopów do głosowania na ludowców w wyborach do
państwowych organów
przedstawicielskich. W 1908 r. wstąpił do
Związku Walki Czynnej.
Przerwał studia na ASP i
przeniósł się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
Zetknął się z Walerym Sławkiem, Aleksandrem Prystorem i
Kazimierzem Sosnkowskim. W latach 1910–1911 ukończył
obowiązkową dla maturzystów austriacką szkołę oficerów rezerwy w Wiedniu i
odsłużył rok w 4. pułku
piechoty. Awansowano go na stopień chorążego. W
1912 r. ukończył niższy, a następnie wyższy kurs oficerski Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Był pierwszym komendantem
Oddziału Związku Strzeleckiego w Brzeżanach. W 1912 r. został też komendantem kursu strzeleckiego w
Krakowie. W 1913 r. wrócił
na Akademię Sztuk
Pięknych pod
opiekę prof. Józefa
Pankiewicza. W 1913 roku został mianowany komendantem Okręgu Związku
Strzeleckiego we Lwowie. Był
także redaktorem
odpowiedzialnym miesięcznika
Strzelec. W 1914 r.
ukończył studia. W lipcu 1914 r.
został zmobilizowany do
Cesarskiego i Królewskiego 55. pułku piechoty w Brzeżanach. Wkrótce wyreklamował go z wojska Józef Piłsudski. 13 sierpnia 1914 r. objął dowództwo III batalionu Legionów
Polskich. Brał
udział w zajęciu Kielc. Uczestniczył w tworzeniu służby wywiadowczej – Komendy Wywiadów Bliskich. Po opuszczeniu Kielc jego
oddział zajął Nowy Korczyn. Później stoczył kilka mniejszych walk. 9 października 1914 r. awansowano go na
stopień majora. Jego III
batalion wyróżnił
się podczas bitew w
październiku 1914 r. pod
Anielinem i w grudniu 1914 r. pod Łowczówkiem. 18 grudnia 1914 r. został dowódcą 1. pułku piechoty Legionów. W czasie walk
pozycyjnych pod Pińczowem
zainteresował się piłką nożną. Po
rozpoczęciu ofensywy w maju
1915 r. jego oddział
brał udział w walkach pod Konarami. 1 maja 1915 r.
został awansowany na
stopień podpułkownika Legionów. Jesienią 1915 r. objął czasowo dowództwo nad częścią I Brygady Legionów,
stacjonującą pomiędzy Trojanówką a Kostiuchnówką. W lipcu 1916 r. jego pułk zostały zmuszone do odwrotu spod
Kostiuchnówki do Baranowicz. W wyniku konfliktu na tle narodowościowym w dowództwie Polskiego Korpusu
Posiłkowego w 1916 r.
poprosił o zwolnienie ze
służby i przeniesienie do armii
austriackiej. Po ogłoszeniu
aktu 5 listopada 1916 r. wydawało się,
że żołnierze wrócą do
służby, jednak 12 lipca 1917 r. jego
pułk odmówił złożenia przysięgi
wierności władzom niemieckim. Został zwolniony ze służby bez prawa noszenia munduru. Wyjechał do Krakowa. W tym czasie ciężko zachorował, a po wyzdrowieniu symulował chorobę, aby nie zostać wcielonym do armii austriackiej.
Objął kierownictwo Polskiej
Organizacji Wojskowej, przeniósł siedzibę sztabu
organizacji do Krakowa i rozszerzył jej działalność
również na
Galicję.
Zreorganizował struktury
Polskiej Organizacji Wojskowej. Dążył do jak
najmocniejszego zakonspirowania jej komórek. Doprowadził do nawiązania kontaktów z Polakami
służącymi w armii rosyjskiej, a
także z II
Brygadą Józefa Hallera,
która przedarła
się za Dniestr. Wraz z
Michałem Sokolnickim,
Andrzejem Strugiem, Józefem Beckiem i Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim wyjechał na Ukrainę i Białoruś. Próbował rozpocząć tworzenie nowego wojska polskiego.
Pojechał do Warszawy. Tam
zaproponowano mu stanowisko ministra wojny w rządzie Józefa Świeżyńskiego. Na 1 listopada 1918 roku zarządził mobilizację Polskiej Organizacji Wojskowej,
jednocześnie
proponując powołanie niezależnego od Rady Regencyjnej,
republikańsko-demokratycznego rządu z siedzibą w
Lublinie, dokąd
pojechał 3 listopada 1918 r.
Został dowódcą wojsk polskich na terenach
byłej okupacji austriackiej.
7 listopada 1918 r. został
ministrem wojny w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego. Zarządził rozwiązanie Polskiej Organizacji Wojskowej na
terenie byłej okupacji
austriackiej. 11 listopada 1918 r. przyjechał do Warszawy, gdzie Jozef Piłsudski mianował go dowódcą Okręgu Generalnego w Lublinie.
Rząd Ignacego
Daszyńskiego
mianował go
generałem podporucznikiem,
ale decyzja ta nie została
zatwierdzona przez Józefa Piłsudskiego. 21 listopada 1918 r. Józef Piłsudski mianował go na ten sam stopień. 22 grudnia 1918 r. został mianowany dowódcą Okręgu Generalnego Warszawa. Na
przełomie stycznia i lutego
1919 r. objął dowództwo
nad Grupą
Operacyjną „Kowel” z zadaniem obrony odcinka Hrubieszów
– Włodzimierz Wołyński – Stochód
– Maniewicze przed wojskami
Ukrainy Naddnieprzańskiej.
Na Wołyniu działał do kwietnia 1919 r. Przeniesiono go na Wileńszczyznę. Objął dowództwo nad 3. batalionem 1.
pułku piechoty Legionów i
dwiema bateriami artylerii. Mianowano go głównodowodzącym walk o Wilno. Opanował je, jak również Nowogródek i Baranowicze. 27 kwietnia
1919 r. został
podporządkowany
generałowi
Stanisławowi Szeptyckiemu,
który kierował
działaniami na
całym froncie
litewsko-białoruskim. 30
kwietnia 1919 r. utrzymał
atakowane przez bolszewików Wilno i przeszedł do kontrnatarcia. Zajął Pikieliszki, Mejszagołę i Korwie. Kontynuowały ofensywę. W połowie sierpnia 1919 r.
odrzucił Sowietów za
Dźwinę. Na mocy porozumienia z 30 grudnia 1919
r. z Łotyszami
objął dowództwo wspólnej
operacji zaczepnej. 21 lutego 1920 r. jego oddziały defilowały w zajętym Deneburgu, a pod koniec marca
wycofały się do Baranowicz. Podczas ofensywy
wiosennej 1920 r. otrzymał
zadanie zajęcia Żytomierza. Później dowodził 3. Armią, która 7 maja 1920 r.
zdobyła Kijów. 8 maja 1920
r. odebrał w mieście defiladę oddziałów polskich i sprzymierzonych
żołnierzy atamana Semena Petlury. 8 czerwca
1920 r. otrzymał rozkaz
wycofania się z Kijowa.
Odmówił jego wykonania,
domagając się potwierdzenia polecenia przez samego
Józefa Piłsudskiego. 10
czerwca 1920 r. zarządził odwrót.
Podczas odwrotu został
dowódcą Frontu
Południowo-Wschodniego.
Doprowadził 3.
Armię na Wołyń. Przeprowadził
udany kontratak na konnicę
Siemiona Budionnego, co ustabilizowało linię frontu.
6 sierpnia 1920 r. został
dowódcą nowo utworzonego
Frontu Środkowego. 16
sierpnia 1920 r. uderzył ze
skrzydła na
oddziały bolszewickie. 22
września 1920 r.
wkroczył do Sejn, a do 26
września 1920 r. do Grodna.
Jego 2. Armia zabezpieczała
akcję zajęcia Wilna przez gen. Lucjana
Żeligowskiego. Po zawarciu
rozejmu w 1920 r. zmienił
nazwisko na „Rydz-Śmigły”. Od jesieni
1921 roku Rydz-Śmigły
działał w konspiracyjnej organizacji Honor i
Ojczyzna. Stanął na czele
wileńskiej „strażnicy” organizacji. 15 września 1922 r. został inspektorem Inspektoratu Armii nr I.
Stanął po stronie Jozefa
Piłsudskiego w sporze z 1923
z Władysławem Sikorskim na temat organizacji
najwyższych władz wojskowych. Uzupełniał swą wiedzę z wojskowości. Nie brał udziału w przewrocie majowym 1926 r. ale
wysłał do stolicy dwa pułki, które wsparły siły Jozefa Piłsudskiego. W listopadzie 1926 r.
został mianowany inspektorem
armii z siedzibą w
Warszawie. Nie uczestniczył
w życiu politycznym. 25
grudnia 1927 r. wraz z Walerym Sławkiem wziął
udział w zjeździe ziemian z województwa
poznańskiego i pomorskiego.
W 1929 r., wraz z grupą
generałów,
odwiedził Józefa
Piłsudskiego w
Druskienikach, aby przekazać
mu niezadowolenie grupy najwyższych rangą
wojskowych, jakie wywołała polityka
tzw. grupy pułkowników. 11
maja 1935 r. odbył poufna
rozmowę z
umierającym Józefem
Piłsudskim. 13 maja 1935 r.
prezydent Ignacy Mościcki
zadecydował
mianował go Generalnym
Inspektorem Sił Zbrojnych.
27 grudnia 1935 r. uczestniczył w obchodach rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego.
Miało to swoją wymowę symboliczną – Józef Piłsudski nie przywiązywał dużej wagi do walki Polaków w
Wielkopolsce. 3 maja 1936 roku brał natomiast udział w obchodach rocznicowych powstań śląskich. W 1936
r. zmienił
kolejność nazwisk na
„Śmigły-Rydz”. 28 sierpnia 1936 r.
odwiedził stolicę Francji w celu uzgodnienia warunków
zawarcia nowego sojuszu wojskowego. 10 listopada 1936 r. prezydent Ignacy
Mościcki mianował go generałem broni i jednocześnie Marszałkiem. 18 maja 1937 r.
uczestniczył w komersie
korporacji akademickiej „Arkonia”. W
połowie marca 1938 r.
poparł wymuszenie przez
dyplomację nawiązania stosunków dyplomatycznych z
Litwą. 12 października 1938 r. przyjął w Cieszynie defiladę wojskową. 23 marca 1939 r. zarządził częściową mobilizację alarmową. 23 sierpnia 1939 r. zarządzono mobilizację wojska w okręgach korpusów graniczących z Niemcami. 1 września 1939 r., po zaatakowaniu Polski
przez III Rzeszę, prezydent
RP Ignacy Mościcki
mianował go Wodzem
Naczelnym. 7 września 1939
r. opuścił zagrożoną przez Niemców Warszawę. Przeniósł swoje stanowisko dowodzenia do
Brześcia. Nakazał obronę „przedmościa rumuńskiego. 17 września 1939 r. rano otrzymał informację o wkroczeniu Armii Czerwonej. 18
września 1939 r.
przekroczył
granicę z Rumunią na rzece Czeremosz. Został oddzielony przez Rumunów od prezydenta
i rządu. Przewieziono go 19
września 1939 r. do
Krajowej, gdzie został
internowany w pałacu
Michail. 14 października
1939 r. pod eskortą policji
przewieziono go w Karpaty Południowe, gdzie zamieszkał w willi byłego
rumuńskiego premiera Mirona
Cristea w wiosce Dragoslavele. 27 października 1939 r. zrezygnował z pełnionej
funkcji Naczelnego Wodza i Głównego Inspektora Sił Zbrojnych. Nawiązał kontakt z
podpułkownikiem Józefem
Nejsarkiem, który zorganizował mu ucieczkę z
internowania. 10 grudnia 1940 r. przekroczył granicę rumuńsko-węgierską. W celu zmylenia wywiadu niemieckiego,
podawał się za Stanisława Kwiatkowskiego, profesora ze Lwowa.
Przez krótki czas przebywał
w Szegedzie, później w
Budapeszcie w mieszkaniu Franciszka Barnerta. Tam zdobył fałszywe dokumenty na nazwisko
Stanisław Rogowski.
Ukrywał się w Balatonföldvár. 8 kwietnia 1941 r.
powrócił do Budapesztu,
gdzie przebywał w
sanatorium. 10 maja 1941 r. zamieszkał w Szantod w majątku jednego ze swoich znajomych. Planował utworzenie, wzorowanego na Polskiej
Organizacji Wojskowej, ) Obozu Polski Walczącej. 25 października 1941 r. wyruszył pociągiem z budapeszteńskiego dworca Keleti, w Rożnawie przesiadł się do samochodu, granicę węgiersko-słowacką przekroczył pieszo. Potem samochodem
przejechał do Twardoszyna.
Granicę Generalnego
Gubernatorstwa przekroczył
pieszo w Suchej Górze 27 października 1941 r. Przez pewien czas przebywał w Krakowie. 29 października 1941 r. dotarł do Warszawy. Pod koniec listopada 1941
r. ciężko
zachorował. Zdiagnozowano u
niego chorobę
niedokrwienną serca i
dolegliwości żołądkowe wywołane nadkwasotą.
Zmarł w nocy z 1 na 2 grudnia 1941 roku na
atak serca (wg. niepotwierdzonych informacji został otruty), pochowano go na cmentarzu
Powązkowskim w Warszawie pod
nazwiskiem Adam Zawisza. Od 1994 roku znajdują się na nagrobku prawdziwe dane
zmarłego. Wg innych
źródeł zmarł na gruźlicę 3 sierpnia 1942 r. w Otwocku.
Odznaczony Orderem Orła Białego,
Krzyżem Komandorskim Orderu
Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Wielkim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu polonia Restituta, ,
czterokrotnie Krzyżem
Walecznych, Złotym
Krzyż Zasługi, Odznaką 56. pułku piechoty, francuską Legią Honorową II klasy, rumuńskimi Krzyżem Wielkim Orderu Korony Rumunii,
Wielką Wstęgę Orderu Gwiazdy Rumunii, japońską Wielką Wstęgę Orderu Wschodzącego Słońca,
węgierską Wielką Wstęgę Orderu Zasługi
Węgier, serbskim Orderem
Białego Orła I klasy, łotewskim Orderem Zabójcy
Niedźwiedzia,
estońskimi Krzyżem Wolności II klasy i Orderem Krzyża z Orłem I klasy (1932), był doktorem honoris causa Uniwersytetu
Warszawskiego (1938) oraz Politechniki Warszawskiej (1938), Honorowym
Obywatelem Nowego Sącza
(1936) i Krotoszyna (8 czerwca 1937).
Od 1921 r. był
żonaty z Martą Thomas (primo voto Zaleską urodzoną w 1895 r. w Żytomierzu, kurierką miejscowej Organizacji
Werbunkowo-Agitacyjnej, odznaczoną Krzyżem
Walecznych).