Z Małopolska w II Wojnie Światowej

CYRANKIEWICZ Józef.  
Urodzony 23 kwietnia 1911 r. w Tarnowie. Syn inżyniera Józefa Cyrankiewicza (geodety, polityka narodowego) i Reginy z d. Szlapak. Wg innych źródeł był synem Józefa Szpilmana (żydowskiego fabrykanta z Tarnowa). Miał brata Jerzego (urodzonego w 1920 r., żołnierza Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich i II Korpusu Polskiego, lekarza, zmarłego w 1960 r.). Studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studiów nie ukończył. Związał się z ruchem socjalistycznym. Pracował jako dziennikarz. Od 1931 r. działał w Polskiej Partii Socjalistycznej i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. W 1935 r. został sekretarzem Okręgowego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej w Krakowie. Ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Został mianowany na stopień podporucznika rezerwy artylerii. Awansowano go na stopień porucznika rezerwy artylerii. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r. jako oficer zwiadowczy II dywizjonu 5. pułku artylerii ciężkiej Armii „Kraków”. Dostał się do niemieckiej niewoli, z której uciekł. Około 10 października 1939 r. powrócił do Krakowa[1]. Od października 1939 r., po rozmowach z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, był członkiem krakowskiego Komitetu Międzypartyjnego. Brał czynny udział w tworzeniu konspiracyjnych struktur podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność Równość Niepodległość i jej oddziałów wojskowych (Gwardii Ludowej Polskiej Partii Socjalistycznej). 11 listopada 1939 r. zozostał sekretarzem Okręgowego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność Równość Niepodległość. Używał pseudonimów „Adam” i „Rot”. W listopadzie 1939 r. uczestniczył w mieszkaniu J. Woźniakowskiego przy ul. Basztowej 4 w powołaniu Obwodu Kraków Związku Walki Zbrojnej. Wg części źródeł podporządkował Gwardię Ludową Polskiej Partii Socjalistycznej Związkowi Walki Zbrojnej i został zaprzysiężonym oficerem Związku Walki Zbrojnej. W rzeczywistości było to jedynie podporzadkowanie bojówek taktycznych dowództwu wojskowemu, bez podległości organizacyjnej. Planowano obsadzenie go na stanowisku zastępcy Delegata rządu na Kraj z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej. Współpracował z krakowską RGO. Do celów konspiracyjnych wykorzystywał mieszkanie Anny Grodyńskiej przy ul. Batorego. W 1939 r. wprowadził do Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność Równość Niepodległość Władysława Skąpskiego. W latach 1940-1941 organizował na terenie Krakowa pomoc dla Żydów. Zorganizował akcję ratowania rannego emisariusza Jana Romualda Kozielewskiego "Jan Karski"w Nowym Sączu. Gestapo aresztowało go 19 kwietnia 1941 r. w „kotle” w lokalu szefa sztabu Okręgu Krakowskiego Związku Walki Zbrojnej przy ul. Sławkowskiej 6. Został osadzony w więzieniu Montelupich. Pracował w pralni więziennej. Na Montelupich rozdawał więźniom chleb i papierosy, przekazywał grypsy. Uprzedził Zygmunta Bociana grypsem o treści "Zygmnt Ptak uciekaj" o zdekonspirowaniu go przez jednego z aresztowanych działaczy. W lutym 1942 r. przygotowywał ucieczkę z Montelupich (na przesłuchaniach zaprzeczał potem by w tych przygotowaniach brali udział funkcjonariusze Schutz Staffeln z załogi więzienia). 4 września 1942 r. został przewieziony do KL Auschwitz. Oznaczono go numerem 62933. Należał do ścisłego kierownictwa obozowej konspiracji. W maju 1943 r. został członkiem centralnej czwórki kierowniczej Grupy Bojowej Oświęcim (Kampfgruppe Auschwitz) skupiającej kilka organizacji konspiracyjnych. Trzykrotnie odmówił ucieczki z obozu trasą zorganizowana przez krakowską Polską Partię Socjalistyczną. Wysyłał grypsy o stanie obozu i życiu więźniów. Miał zakaz wychodzenia do pracy poza obóz. Dodatkowo oznaczono go literami IL (im Lager), tak jak więźniów, którzy próbowali uciekać. W lecie 1943 r. za sprawą Langbeina (komunista austriacki) rozmawiał z komendantem obozu Liebehenschelem (przed tą rozmową został specjalnie zwolniony z bunkra). Był współorganizatorem ucieczki Z. Kaczanowskiego z KL Auschwitz. Wg części źródeł od 1944 r. sprawował kierownictwo polityczne nad współpracującymi ze sobą Związkiem Organizacji Wojskowej i Grupą Bojową Oświęcim. Wg Jana Kałuży w KL Auschwitz kierował konspiracyjną organizacją zrzeszającą 40 tys. ludzi (!)[3]. Latem 1944 r. komendant Okręgu Śląskiego Armii Krajowej major Zygmunt Walter-Janke mianował go dowódcą wojskowym Związku Organizacji Wojskowej. Nominacja została zablokowana przez zastępcę Inspektora Inspektoratu Bielskiego Armii Krajowej Stanisława Chybińskiego. W styczniu 1945 r. ewakuowano go do KL Mauthausen. Został wyzwolony przez wojska amerykańskie. W czerwcu 1945 r. powrócił do Kraju. Został dokooptowany do Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Naczelnej „odrodzonej” Polskiej Partii Socjalistycznej. W lipcu 1945 r. został wybrany na stanowisko sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej. Opowiadał się za ścisłą współpracą z Polską Partią Robotniczą i popierał tę frakcję partii, która do tego celu dążyła. W listopadzie 1945 r. został członkiem Komisji Politycznej Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1945 r. upomniał się u Josifa Wissarionowicza Stalina o Stanisława Mierzwę, działacza ludowego skazanego w procesie szesnastu i przetrzymywanego pomimo upłynięcia wyroku. Od 1946 do 1949 r. był prezesem Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych. W listopadzie 1946 r. wszedł w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, jako minister bez teki. Po sfałszowanych wyborach do Sejmu ustawodawczego 5 lutego 1947 r. został premierem nowego rządu. 17 i 18 maja 1947 r. brał udział w Konferencji Wojewódzkiej PPS w Krakowie, mówił, że w przypadku zjednoczenia nie będzie tak, że któraś z partii uzyska pozycję dominującą[4]. Był premierem rządu PRL w latach w latach 1947–1952 (w 1952 r. musiał zrzec się stanowiska premiera na rzecz Bolesława Bieruta, 21 listopada 1952 r. objął na dwa lata funkcję wicepremiera) i 1954–1970 (marcu 1954 r. wszedł w skład Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i 18 marca 1954 r. po raz drugi został premierem). Prowadził politykę podporządkowania kraju Sowietom. Zrezygnował z udziału Polski w Planie Marshalla. Zwalczał Zygmunta Żuławskiego. Dążył do połączenia Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Partii Robotniczej. Odmówił w 1948 r. ułaskawienia rotmistrza Witolda Pileckiego. Po Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 r. został do 1971 r. członkiem sekretarzem Komitetu Centralnego, członkiem Biura Organizacyjnego i Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1949 - 1972 był prezesem Rady Naczelnej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W latach 1952-1955 przewodniczył Zarządowi Głównemu Towarzystwa Przyjaźni Polsko Radzieckiej. 14 marca 1956 r. trzymał wartę honorową przy trumnie Bolesława Bieruta. Był członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodu. W maju 1956 r. interesował się staraniami Stefana Rzeźnika o przywrócenie mu członkostwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej[5]. W czerwcu 1956 r. wydał wojsku rozkaz strzelania do protestujących robotników (jego zwolennicy twierdzili później, że polecenie zostało zmanipulowane, a słynne słowa o odrąbywaniu ręki podniesionej na władzę – źle zrozumiane). Był wówczas zwolennikiem umiarkowanych reform polityczno-gospodarczych, lawirując pomiędzy frakcjami tzw. natolińczyków i puławian. Był członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W październiku 1956 r. został poinformowany przez Władysława Gomółkę o planowanym aresztowaniu 700 działaczy politycznych i przekazał wiadomość dalej – do Stefana Rzeźnika[6]. W czerwcu 1960 r. załatwił Stefanowi Rzeźnikowi wczasy w willi „Patria” w Krynicy[7]. W marcu 1968 r. występował przeciwko protestującym studentom. 10 kwietnia 1968 r. wygłosił w sejmie mowę potępiającą uczestników protestów społecznych. Pomógł jednak Markowi Edelmanowi zwolnionemu z pracy za żydowskie pochodzenie znaleźć inną pracę. W grudniu 1970 r. zaakceptował decyzję Władysława Gomułki o strzelaniu do robotników. W efekcie 23 grudnia 1970 r. został usunięty z ze wszystkich zajmowanych stanowisk. Pozostał jedynie od 23 grudnia 1970 do 28 marca 1972 r. Przewodniczącym Rady Państwa. 6 maja 1972 r. odszedł również z władz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W grudniu 1975 r. wykluczono go z Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1973 r. objął funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju. W latach 1983 – 1986 był wiceprzewodniczącym Światowej Rady Pokoju.       
Zmarł 20 stycznia 1989 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.    
Odznaczony: Orderem Budowniczych Polski Ludowej, Wielką Wstęgą i Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1949 r.), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (23 kwietnia 1951 r.), Krzyżem Grunwaldu II klasy (1946 r.), Krzyżem Partyzanckim (1946 r.), Krzyżem Oświęcimskim.      
Był trzykrotnie żonaty. Po raz pierwszy od 1940 do 1946 r. z Joanną Haliną Munk-Leszczyńską. Po raz drugi od 1947 do 1968 r. Niną Andrycz (urodzoną 11 listopada 1912 r., aktorką, zmarłą 31 stycznia 2014 r.). Po raz trzeci z Krystyną Tempską (reumatologiem).          
IPN-Kr 010/10268 Grupowa sprawa ewidencyjno-obserwacyjna Rzeźnik Stefan, Bomba Marian ; IPN Kr 075/32 WRN-PPS województwo krakowskie kryptonim „V-2”, IPN Kr 0179/1470 Florek Bolesław, Wybrane problemy Działalności Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność Równość Niepodległość na terenie województwa krakowskiego (1939-1959). Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem mjr dr Zbigniewa Kalenieckiego w Wyższej Szkole Oficerskiej im. F. Dzierżyńskiego w Legionowie, 1981, s. 10; MHmK, Ankieta 9/R/81, Ankieta 27/R/82, Bratko Józef, Gestapowcy, Kraków 1985, s. 143; Cyra Adam, Ochotnik do Auschwitz, Oświęcim 2000; Cyra Adam, Spadochroniarz Urban, Oświęcim 2005; Dubiel Paweł, Kozak Józef, Polacy w II wojnie światowej: kim byli, co robili, Warszawa 2003, s. 29-30; Duraczyński Eugeniusz, Socjaliści polscy 1939 – 1941, „Dzieje Najnowsze” 1978 nr 2, s. 110; Dziubińska Barbara, Ruch oporu w obozie w Oświęcimiu, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1965 nr 3 s. 47, 141; Garliński Józef, Oświęcim walczący, Londyn 1997; Gordziałowski Jan, Honorowi Obywatele Krakowa, „Kraków” 1988 nr 1, s. 6; Grypsy z Konzentrationslager Auschwitz Józefa Cyrankiewicza i Stanisława Kłodzińskiego, opr. Irena Paczyńska, Kraków 2013; Hałoń Edward, W cieniu Auschwitz, Oświęcim 2003; Handke Kwiryna, Słownik nazewnictwa Warszawy, Warszawa 1998, s. 329; Hein Wincenty, Jakubiec Czesława, Montelupich, Kraków 1985, s. 102, 246, 369, 382, 391; Honkisz Tomasz, Kronika, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 3, s. 519; Jankowski Stanisław Maria, Monte, 1983, s. 97; Jankowski Stanisław Maria, Przewoźnik Andrzej, Nieznane fotografie - dokument historii, „Kierunki” 1987 nr 42 s. 9; Jankowski Stanisław, Z fałszywym ausweissem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia 1939-1946, t. 2, Warszawa 1980, s. 313; Jarowiecki Jerzy, Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Kraków 1986, s. 41; Kania Dorota, Józef Cyrankiewicz kolaborował z Gestapo? wprost.pl, 26 grudnia 2007; Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Warszawa 1988, s. 143; Kisielewski Stefan, Abecadło Kisiela, Warszawa 1990, s. 16–18; Kłodziński Stanisław, Józef Cyrankiewicz w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1990 nr 1; Kozaczka Adam, Cień antropoida, Kraków 1977, s. 65; Krajewski Andrzej, Józef Cyrankiewicz, czyli jak kończą idealiści, newsweek.pl, 28 kwietnia 2011 r.; Kroll Bogdan, Rada Główna Opiekuńcza, Warszawa 1985, s. 61, 380; Lipiński, Piotr: Towarzysze Niejasnego, Warszawa 2003; Lisowski Witold, Wychowankowie Polskiego Wydziału Lekarskiego w Edynburgu (1940-1948, cz. V; Mariańscy M.M., Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie, Kraków 1988, s. 16; Matelski Dariusz, Działalność Stowarzyszenia „Poznański Czerwiec '56” w latach 1989-2008, Poznań 2008, s. 71; Mołdawa Tadeusz, Ludzie władzy 1944-1991, Warszawa 1991, s. 325, 342; Nekrolog Józefa Cyrankiewicza, „Za Wolność i Lud” 1989 nr 4 s. 6; Październik i „Mała stabilizacja" [w:] Eisler Jerzy, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992, s. 62; Plinta Paweł, Premier oskarżony po latach, dziennikpolski24.pl, 11 stycznia 2008; Pluta-Czachowski Kazimierz, Fundamenty konspiracji, „Kierunki” 1981 nr 37 s. 9; Reuter Jerzy, Józef Cyrankiewicz, „Tarnowski Kurier Kulturalny” 24 sierpnia 2009; Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, Warszawa 2004, s. 219-221; Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945, Warszawa 1988, s, 126; Syzdek Eleonora, Syzdek Bronisław, Zanim zostanie zapomniany, Warszawa 1996; Sztumberk-Rychter Tadeusz, Artylerzysta piechurem, Warszawa 1968, s. 86; Świebocki Henryk, Ruch oporu w KL Auschwitz, [w:] Węzłowe zagadnienia z historii obozu, Oświęcim 1995, t. IV; Wroński Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974, s. 49, 150; Zamiatała Dominik, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, [w:] Encyklopedia Białych Plam, t. XVII, Radom 2006, s. 179;